Dit is een artikel uit het NRC-archief De artikelen in het archief zijn met behulp van geautomatiseerde technieken voorzien van metadata die de inhoud beschrijven. De resultaten van deze technieken zijn niet altijd correct, we werken aan verbetering. Meer informatie.
Bekijk hele krant

NRC Handelsblad

Geopolitiek

Na Brexit komt Nexit, hopen de EU-critici

Anti-Europese politici in Den Haag willen na de Brexit ook een Nederlands vertrek uit de EU. Hoe groot is de kans op zo’n ‘Nexit’?

Foto BART MAAT/ANP

Nigel Farage ziet het al helemaal gebeuren: Nederland uit de Europese Unie. In een triomfantelijke toespraak op vrijdag wees de leider van de UK Independence Party naar ons land als volgende kandidaat voor EU-uittreding. „We zijn misschien wel dicht bij een Nexit.”

Na Brexit een Nexit? Tot voor kort was dat een ondenkbaar scenario: geen enkele steun in het parlement en bij de bevolking. Maar door het Britse referendum hebben de anti-Europese politici in Den Haag de wind in de rug gekregen. Geert Wilders, wiens PVV al geruime tijd de grootste partij is in de peilingen, pleitte er vrijdagochtend opnieuw voor om „zo snel mogelijk” een Nexit-referendum te houden. „Laat het Nederlandse volk spreken.”

Zo’n flitsreferendum zal er vermoedelijk niet komen. Alleen het parlement kan het initiatief nemen, en behalve de PVV en splintergroep Voor Nederland (VNL) is geen enkele partij voorstander van een EU-raadpleging op korte termijn. Ook de eurokritische SP niet. En ook niet D66, de referendumpartij bij uitstek. „We moeten geen referendum organiseren à la Cameron”, zegt D66-Kamerlid Kees Verhoeven. „Zo van: ik weet het niet met Europa, zegt u het maar. Dat is een slecht plan.”

Wat wél kan, is een volksraadpleging op langere termijn. De huidige referendumwet biedt daar de mogelijkheid toe. Mocht het vertrek van de Britten leiden tot een nieuw EU-verdrag, dan moet dat geratificeerd worden door de Tweede Kamer. En over zo’n verdrag kunnen burgers met 300.000 handtekeningen een raadgevend, correctief referendum afdwingen – net zoals in april dit jaar over het associatieakkoord met Oekraïne. In feite zou dat neerkomen op een bindend in/uit-referendum. Wel kan het nog jaren duren, want nieuwe EU-verdragen zijn meestal een kwestie van lange adem.

Dit is de voorkeur van de SP. Kamerlid Harry van Bommel wil dat de EU „ingrijpende hervormingen” doorvoert, zoals het afschaffen van de Europese Commissie. Die hervormingen moeten worden voorgelegd aan de Nederlandse bevolking. Mochten ze niet ver genoeg gaan, dan sluit Van Bommel niet uit dat de SP zich bekeert tot het Nexit-kamp.

Hoe zou zo’n Nexit-referendum uitpakken? Volgens een recente peiling van tv-programma EenVandaag onder 27.000 mensen is bijna de helft van de Nederlanders (48 procent) voorstander van een Nexit. Dat zijn opmerkelijke cijfers, omdat in eerdere peilingen nooit meer dan één op drie Nederlanders voor een vertrek was. Het is ook véél meer dan de tien procent van het parlement die op dit moment een Nexit steunt.

D66’er Verhoeven, zelf uitgesproken pro-EU, acht de kans klein dat Nederland net als de Britten voor een vertrek zal stemmen. „Niets is onmogelijk, maar de situatie hier is wel anders. De Britten hebben altijd getwijfeld over hun EU-lidmaatschap. Nederland is één van de oprichters van de Unie, en we hebben ook de meeste voordelen van het lidmaatschap.”

PvdA-denker René Cuperus – kritisch over ‘Brussel’ maar vóór Europese samenwerking – ziet een Nexit er wel van komen. Hij wijst op de „snoeiharde anti-establishment-opstand” die overal in Europa woedt: in Frankrijk met het Front National, in Duitsland met Alternative für Deutschland, in Italië met de Vijfsterrenbeweging. Cuperus: „In Nederland werd die opstand zichtbaar bij het Oekraïne-referendum. Wat je ook voorlegt, kiezers hangen aan de rem.” Volgens Cuperus verzet een meerderheid van de burgers zich tegen de „toekomstkoers van de hogeropgeleiden: de kenniseconomie, de multiculturele samenleving, de Europese integratie.”

De overtuigingskracht van de pro-Europese middenpartijen bij een Nexit-campagne zou beperkt zijn, zegt Cuperus, omdat hun achterban verdeeld is over Europa. Dat geldt voor de PvdA, maar ook in steeds grotere mate voor de VVD van premier Rutte. In de Nexit-peiling van EenVandaag is de liberale achterban het meest verdeeld over Europa: 47 procent van de VVD-kiezers wil in de EU blijven, 45 procent wil eruit. „Net als Cameron kan Rutte dus geen positief, enthousiast verhaal over Europa vertellen”, zegt Cuperus. „Dat wordt campagnevoeren met de handrem erop. Hij zal zo’n referendum niet kunnen winnen.”

De VVD is principieel tegenstander van referenda. En met de huidige nationaal-populistische revolte moet er al helemáál geen Nexit-raadpleging komen, vindt VVD’er Hans van Baalen. „Dat is spelen met vuur.” De europarlementariër roept politici op tot „bezonnenheid”. „Je moet nu niet zeggen: we gaan een referendum organiseren. Dan krijgen we in Nederland precies wat we in de Britse campagne ook hebben gezien: emotie, overdrijving, de idiotie van het doemdenken.”

Ook zonder referendum kan de EU op korte termijn een electorale rol spelen. PVV-leider Wilders heeft aangekondigd ‘Nexit’ tot een belangrijk thema te maken bij de Tweede Kamerverkiezingen van maart volgend jaar. Zijn boodschap valt al uit te tekenen: kijk eens hoe de ‘eurofiele elite’ het Nederlandse volk het recht ontzegt op een raadpleging over Europa. In het huidige politieke klimaat zal hem dat vermoedelijk een hoop stemmen opleveren.