'Wij hebben de pil van Drion al 20 jaar: geen enkel signaal van misbruik'

De eerste keer dat politicus en advocaat George Eighmey (75) meewerkt aan het beëindigen van een leven, begint het op de snelweg. 'Ik werd gebeld door een onbekende vrouw', zegt hij. 'Ze vertelde dat haar man stervende was en dat hij haar had gevraagd om hem dood te schieten. Ze zei: en weet u, ik gá hem neerschieten als u niet naar ons toe komt met een pil.'

Verbijsterd zit Eighmey in zijn auto. Niet lang daarvoor heeft hij geholpen in zijn staat, het Amerikaanse Oregon, een explosieve wet te introduceren die het mogelijk maakt voor terminale patiënten om zelf op pijnloze wijze uit het leven te stappen: de Death With Dignity Act (1997). 'Ik zei: wacht, wacht, ik kom naar u toe.'

Niet lang daarna klopt hij op de deur van een huis in de bergen van Oregon. De vrouw doet open. 'Zodra ze me zag, begon ze te lachen en te huilen. En ze vroeg: heb je de pil?

Hij vertelt haar dat hij nog niets bij zich heeft, dat de 'pil' en drankje zal zijn, en dat haar man eerst een procedure moet doorlopen. 'Haar man had longkanker. Eigenlijk verwachtte ik hem half stervend in bed te vinden, maar toen ik de huiskamer inliep, zat hij aan tafel The New York Times te lezen. Ik struikelde over zijn zuurstofslang. Ik was zenuwachtig. Dit had ik nog nooit gedaan.'

Hij legt hun uit hoe het werkt. Zo moet de patiënt terminaal zijn, mag hij nog maar zes maanden te leven hebben en moet hij tweemaal een mondeling verzoek doen aan een arts, met vijftien dagen ertussen. Ook moet hij een schriftelijk verzoek doen, in het bijzijn van twee getuigen. Een tweede arts moet zijn toestand bevestigen. Pas als aan alle voorwaarden is voldaan, schrijft de arts het recept uit voor de dodelijke medicijnen.

De longkankerpatiënt krijgt het dodelijke drankje uiteindelijk voorgeschreven.

'Ik was erbij toen hij het innam', zegt Eighmey. 'Die man pakte het glas, dronk het op en zei: de reis was te kort, maar is de mooiste reis geweest die ik ooit maakte. Hij sloot zijn ogen en stierf binnen drie kwartier. Zonder te lijden. Zijn vrouw bedankte me met tranen in haar ogen. Ze zei: je hebt vandaag twee mensen gered.'

Verkapte bedreigingen

George Eighmey, bestuurder van het Death with Dignity National Center in de VS, vertelt komende week zijn verhaal op het internationale congres Euthanasia 2016 in Amsterdam. Het congres wordt georganiseerd door de Nederlandse Vereniging voor een Vrijwillig Levenseinde (NVVE).

De euthanasievereniging haalde hem hierheen omdat Eighmey in de VS iets klaarspeelde wat hen Nederland de afgelopen 25 jaar niet is gelukt. Want in het Amerikaanse Oregon kan het dus gewoon: zelf over een dodelijk drankje in het nachtkastje beschikken en bepalen waar en wanneer het tijd is om te sterven. Zonder dat er een arts bij aanwezig hoeft te zijn. En dat al bijna twintig jaar.

De wet is inmiddels ook in vier andere Amerikaanse staten ingevoerd: Washington (2008), Montana (2009), Vermont (2013) en vanaf dit jaar juni ook in Californië.

In Nederland ligt die zelfbeschikking nog altijd gevoelig. Tegenstanders waarschuwen voor misbruik, zelfmoord, moord, voor toenemende druk op ouderen om eruit te stappen. De 'pil van Drion', omgedoopt tot levenseindepil of laatstewilpil, kwam er dan ook niet, al gaat euthanasievereniging NVVE dit jaar opnieuw pleiten voor de invoer. Zij hopen dat de politiek hier rijp voor is.

Death With Dignity-wet

Dat de VS hierin verder gaan dan Nederland, heeft ook te maken met een ander, belangrijk verschil. In Oregon mogen de dodelijke medicijnen alleen worden gegeven aan terminale patiënten die nog maar zes maanden te leven hebben, terwijl de laatstewilpil gericht is op een heel andere groep: hoogbejaarden zonder dodelijke ziekte die hun leven voltooid vinden.

Het begint in de jaren tachtig, als Eighmey hoort hoe mannen met aids zichzelf op gruwelijke manieren van het leven beroven. 'Ze sprongen van bruggen, reden zich te pletter, schoten zich door het hoofd of lieten zich verstikken door hun partners', zegt Eighmey. 'En ik dacht: waarom doen we hier niks aan?'

De Death With Dignity-wet komt er, na grote politieke discussie. Als compromis is besloten dat de nieuwe wet alleen voor inwoners van Oregon geldt. Het duurt uiteindelijk nog drie jaar voordat die daadwerkelijk in werking treedt. 'Er waren verkapte bedreigingen', zegt Eighmey. 'Ik ben bewaakt door een paar mensen. Maar ik heb het nooit serieus genomen. En ik laat me niet intimideren.'

Geen enkele arts kan worden verplicht aan de wet mee te werken. In eerste instantie vond hij een handvol artsen die de medicatie wilden voorschrijven. 'Nu zijn het er honderden. We zien dat steeds meer artsen achter de wet staan. Maar de meesten zijn alleen bereid als tweede arts te fungeren.'

De aantallen zijn klein, al worden het er elk jaar meer. In totaal kregen in Oregon sinds 1997 zo'n 1.500 mensen het drankje in huis. Bijna 1.000 mensen namen het daadwerkelijk in. 'Niet iedereen doet het', zegt Eighmey. 'Soms geeft het zo'n rust dat je weet dat je die medicijnen tot je beschikking hebt, dat je ze niet eens meer nodig hebt.'

Onder hen waren opvallend veel hoger opgeleiden. De overgrote meerderheid was blank, had kanker, en was ouder dan 70 jaar. 'Het zijn vaak mensen die sterk hechten aan hun onafhankelijkheid', zegt Eighmey.

Door een zelfgeregisseerd afscheid kunnen familieleden de dood van hun geliefde soms beter verwerken, zegt hij. 'Uit onderzoek blijkt dat familie een betere herinnering overhoudt aan het sterfproces. Ze hebben de mogelijkheid gehad afscheid te nemen. Hun geliefde is niet creperend van de pijn overleden. Daardoor kunnen ze het beter loslaten.'

Na een ellendig sterfproces zitten nabestaanden soms met een schuldgevoel. 'Dan vragen ze zich af: waarom heb ik hem of haar niet geholpen? Waarom heb ik niets gedaan? Het is zwaar om daarmee te moeten leven.'

Wakker worden

George Eighmey weet waarover hij praat. Hij maakte mee hoe zijn beide kinderen overleden. Zijn dochter stierf drie maanden geleden. Toch zegt hij ineens aan de telefoon, midden in het interview: 'Ik ben een van de meest bevoorrechte mensen op aarde.' Hij heeft het over de honderden gesprekken die hij voerde met terminale patiënten.

'Ik was een vreemde voor hen. Maar ze wilden me allemaal hun levensverhaal vertellen. Alsof ze wilden dat ik hun leven aan het einde goed zou keuren.

'Sommige mensen waren woedend. Dat gebeurt. Natúúrlijk zijn mensen kwaad. Ze hebben het recht om kwaad te zijn: ze gaan dood. Toch heb ik in al die jaren maar één keer meegemaakt dat iemand tot het einde boos bleef. Het was een man. Hij nam de medicijnen, gooide er een paar verschrikkelijke vloeken uit, en zei toen: goodbye. Dat was het.'

Ook was er een patiënte die het proces afbrak. 'Ze zat al klaar met het glas in haar handen, toen ze zei: ik dénk dat ik nog een week wil wachten. Na die week deed ze het alsnog.'

Is hij niet bang voor misbruik van de medicatie als die eenmaal in huis is? Voor moord, voor verslaving?

'Als de medicatie niet wordt gebruikt, moet die worden vernietigd', zegt hij. 'Wij hebben in de bijna twintig jaar nog nooit gehoord van enig misbruik. Geen enkel signaal. Geen rechtszaak, geen verhalen in de media. Niets. We weten het niet, maar er is geen bewijs dat het is gebeurd. '

'Luister', zegt Eighmey, 'de nachtkastjes van patiënten liggen vol met potentieel dodelijke medicijnen die illegaal zijn voor anderen om te gebruiken. Pijnstillers, slaapmiddelen, you name it. Die worden gestolen van patiënten. In elke medische omgeving is er altijd wel iemand die de wet breekt. Dus dit gebeurt overal. We leven niet in een perfecte wereld. Maar daar hebben we wetten voor.'

Zelfbeschikking

'In het begin was het allemaal goedkoop', zegt hij. 'Het kostte 75 tot 100 dollar per glas.' Maar de prijzen van de medicijnen zijn volgens hem volledig op hol geslagen, door de houding van de farmaceutische industrie en door problemen met de doodstraf, waar sommige medicatie ook voor wordt gebruikt.

Een van de bezwaren van tegenstanders, is dat patiënten soms weer wakker worden. 'Op de duizend gevallen is dat zes keer gebeurd', zegt Eighmey. 'Dat is niet veel. Dit waren mensen bij wie de darmen blokkeerden of mensen die veel over moesten geven. Vijf van de zes zeiden achteraf: goh, misschien was er een reden dat ik niet dood ben gegaan. Sommigen hadden nog een bijzonder gesprek met hun geliefden, anderen schreven nog een gedicht. En er was één man die heel boos was. Hij heeft de kranten zijn verhaal verteld.'

Gemiddeld raken mensen na 5 minuten in een coma. Maar het gaat niet altijd zo snel, zegt Eighmey. 'Ik herinner me een man bij wie het 24 uur duurde voordat hij overleed. Zijn twee kinderen zijn bij hem in bed gekropen en hebben hem de hele nacht vastgehouden. De volgende dag heb ik ze gebeld. Hij was dood. Ik hoorde hen lachen. Toen ik hun vroeg of alles in orde was, zeiden ze: ach, onze vader was altijd te laat, en nu was hij ook te laat voor zijn dood.'

Opvallend is dat Eighmey ferm tegenstander is van euthanasie: hij vindt dat het vooral moet gaan om zelfbeschikking. Artsen hoeven niet te worden belast met de uitvoering. Hij wil dat de medicatie uitsluitend beschikbaar is voor mensen die terminaal ziek zijn. Ouderen die klaar zijn met leven, raadt hij aan om te stoppen met eten en drinken.

'Ik heb een vrouw van 103 gesproken die niet meer verder wilde leven. Ze vroeg me of ze de wet zou mogen gebruiken. Ze zei dat ze volgens de statistieken allang dood had moeten zijn en dat ze in een luier moest plassen, omdat de verpleegkundige nooit op tijd kwam. Ik vertelde dat de verpleegkundige hiervoor gestraft zou kunnen worden, maar ze zei dat ik haar nooit zou kunnen garanderen dat de volgende niet hetzelfde zou doen. Ik heb haar verteld dat ze ook kon stoppen met eten en drinken. Binnen drie dagen was ze overleden.'

Brittany Maynard

Een van de beroemdste gevallen die door zijn organisatie in Oregon werd geholpen, was Brittany Maynard, een beeldschone vrouw van 29 met een hersentumor. In de media verkondigde ze dat ze dood wilde gaan op het moment dat ze zelf zou kiezen. 'My Right to Death with Dignity at 29', schreef ze in een stuk voor CNN.

Omdat de wet alleen geldt voor inwoners van de betreffende staten, verhuisde ze met haar familie naar Oregon, waar ze op 1 november 2014 overleed door een dodelijk drankje. 'Vandaag is de dag die ik heb gekozen om met waardigheid te sterven', schreef ze op Facebook, 'recht in het gezicht van mijn terminale ziekte, deze vreselijke hersentumor die zo veel van me af heeft genomen.. maar die zo veel meer zou hebben genomen.'

Eighmey: 'Brittany en haar familie hebben zeven maanden hier gewoond. Daarna kreeg ik veel telefoontjes van mensen die wilden verhuizen naar Oregon om hetzelfde te doen. Ik zeg altijd dat het kan. Maar als je terminaal ziek bent, kan het traumatisch zijn om ook nog te moeten verhuizen.'

Hij hoort vaak dat patiënten zich gedwongen zouden voelen eruit te stappen. 'Maar ik zag het omgekeerde gebeuren', vertelt hij. 'Ik zag familieleden die mensen smeekten om nog één chemo te doen, nog één behandeling te proberen. Maar het waren de patiënten die uiteindelijk zeiden: nee, het is afgelopen. Ik sterf in mijn eigen tijd, en in vrede.'