Gruwel-geschiedenis opgegraven

Sobibor

Ivar Schute (50) bedrijft een ‘extreme vorm’ van archeologie: hij houdt zich bezig met de stoffelijke residuen van de Tweede Wereldoorlog, en dan met name van de concentratie-, werk- en vernietigingskampen. Eerder deze maand was hij een paar dagen op het Britse Kanaaleiland Jersey om, als lid van een klein internationaal team, onderzoek te doen op de plaats waar van 1942 tot 1944 een kamp was gevestigd voor dwangarbeiders – overwegend Fransen en Noord-Afrikanen – die werden ingezet voor de bouw van verdedigingswerken op het enige Britse gebiedsdeel dat door de Duitse Wehrmacht was bezet.

Veel objecten heeft het bodemarchief van het voormalige kamp Wick niet prijsgegeven: een borrelglas, wat uniformknopen en wat aardewerk. Maar daar was het de archeologen ook niet primair om te doen. Zij hebben vooral de structuur van het kamp – een van de circa 25 die de Kanaaleilanden telden – in kaart willen brengen. Want de overwoekerde restanten herinneren aan een onwelkom, en goeddeels verdrongen, deel van de Britse geschiedenis. Er zijn geen getuigenverklaringen van voormalige dwangarbeiders van kamp Wick bekend, laat staan Duitse documenten. De verborgen geschiedenis moet dus door archeologen worden ontsloten. ‘Hoe geringer de historische kennis, hoe groter de toegevoegde waarde van de archeologie’, zegt Schute.

Dat geldt in bijzondere mate voor de gaskamers van het vernietigingskamp Sobibor, dat vrijwel van de aardbodem was verdwenen.

‘Een Israëlische collega bezocht die plek, waar veel van zijn familieleden zijn omgebracht, in 2007. Niets in het lieflijke landschap verwees nog naar het gruwelijke verleden. Hij zei: ‘Wat ik hier zie, doet geen recht aan wat ik hier voel.’ Het kamp bestond overwegend uit houten barakken, alleen de gaskamers, die overigens niet heel degelijk waren gebouwd, hadden stenen fundamenten. Die hebben we in 2014 blootgelegd. Ik weet nu tot op de centimeter waar de gaskamers van Sobibor zich hebben bevonden. De archeologische waarheid is tamelijk absoluut.’

Trof u daar nog sporen aan van de slachtoffers?

‘Ik was verantwoordelijk voor het zeefprogramma in het gebied rondom de gaskamers. Daar hebben we kleine maar huiveringwekkende vondsten gedaan: afgebroken tanden, vullingen, gouden tanden. Die werden door dwangarbeiders uit de gebitten gebroken van de mensen die kort tevoren waren omgebracht. We hebben het vermoeden dat de dwangarbeiders zo veel mogelijk van dat goud in de grond hebben gestampt en verstopt, als daad van sabotage.’

En elders in het kamp, de plaats waar de selectie plaatsvond?

‘Daar hebben we verschrikkelijk veel persoonlijke voorwerpen aangetroffen: eetgerei, kleren, sieraden, naamplaatjes, zinken oorlogsmunten. Die waren vooral afkomstig van de Joden uit het Westen, vaak uit Nederland. Deze mensen hadden, anders dan de Joden uit het Oosten, nog bezittingen. En die namen ze mee omdat ze nog de illusie hadden dat ze te werk zouden worden gesteld. De Joden uit het Oosten wisten dat ze zouden worden omgebracht.’

Raakt u gehard door dit soort vondsten?

‘Je beseft bij alles wat je doet dat je een vernietigingsindustrie zichtbaar maakt. Alleen de naam Sobibor jaagt je al de rillingen over de rug. Ik ben er dan ook niet ongeschonden uit teruggekomen. Ik droomde er niet van, maar was doodmoe. Kapot.’

En toch zoekt u deze plaatsen des onheils op?

‘Als je eenmaal deel uitmaakt van het kleine wereldje van oorlogsarcheologen, maak je je er niet snel van los. Het werk houdt zichzelf in stand. Ik heb in Treblinka gewerkt, een ander vernietigingskamp, in Bergen-Belsen, in Amersfoort en in Westerbork. Ik wil het Holocaustlandschap van Nederland zo gedetailleerd mogelijk in kaart brengen.’

Wat bedoelt u daarmee: het Holocaustlandschap?

‘Alles wat nog aan de dwangarbeid en de deportaties in de oorlogsjaren herinnert: een overwoekerd hek, een kelder onder braamstruiken. Er zouden hier veertig kampen in alle soorten en maten zijn geweest, maar ik ben ervan overtuigd dat het er veel meer waren.’

Leidt uw specialisme ook nog tot wezenlijk nieuwe inzichten?

‘Soms wel. Zo hebben Amerikaanse collega’s kunnen vaststellen dat de Custer’s Last Stand (een veldslag in 1876 tussen het Amerikaanse leger en drie indianenstammen, red.) een veel chaotischer verloop moet hebben gehad dan de Amerikanen graag willen zien. Ikzelf heb met een collega na een systematische metaaldetectie op een strook land van 2 bij 1.500 meter het verloop van de slag om de Grebbeberg in 1940 kunnen reconstrueren. Dat was niet zozeer een correctie van de bestaande kennis, maar een substantiële aanvulling daarop.’

Wat deed u als u tussen de metaaldelen lichamen of lichaamsdelen van gevallen militairen aantrof?

‘Dan legden we de werkzaamheden tijdelijk stil en belden we met defensie, want voor oorlogsslachtoffers gelden specifieke regels. Een dode Romein mag je zelf opgraven, maar een militair uit de Tweede Wereldoorlog niet.’ <