Waarom Angela Merkel moet opstappen

Sinds hij in een satirisch programma bij de Duitse publieke omroep de Turkse president Recip Tayyip Erdogan op de hak nam, is Jan Böhmermann niet meer in het openbaar verschenen. Al zijn radio- en televisieprogramma’s zijn afgelast. Vanwege doodsbedreigingen wordt zijn huis door de politie bewaakt.

In de afgelopen dagen werd tot twee keer toe een Duitse journalist de toegang tot Turkije geweigerd. De Europese Commissie verwijderde na Turkse druk de aankondiging van een concertreeks door een Duits orkest van haar website, omdat daarin verwezen werd naar de Armeense genocide. In Nederland riepen Turkse consulaten Nederlands-Turkse organisaties op beledigingen van Erdogan en de Turkse staat te melden en kort daarna werd de Nederlands-Turkse journaliste Ebru Umar in Turkije gearresteerd omdat zij Erdogan een dictator had genoemd.

Ondertussen stelde bondskanselier Angela Merkel zich in Turkije op de hoogte van het welslagen van de vluchtelingendeal die zij met het Turkse regime heeft afgesloten in ruil voor visavrij reizen voor de Turken en heropening van de onderhandelingen over EU-lidmaatschap.

De wereld van Merkel had weer in orde moeten zijn nu ze er dankzij haar vluchtelingenakkoord met de Turken in geslaagd is de vluchtelingenstroom die ze eerst zelf aangezwengeld had, onder controle te krijgen. Maar in Duitsland zwelt de kritiek aan op haar beslissing om strafvervolging toe te staan van Jan Böhmermann, wegens belediging van een bevriend staatshoofd.

De affaire-Böhmermann kan niet los worden gezien van Merkels koers met het vluchtelingenvraagstuk. Böhmermann wilde met zijn provocatie de hypocrisie van haar politiek aan de kaak stellen, en dat is hem perfect gelukt. Met Merkels ‘wir schaffen das’-beslissing van de afgelopen herfst om de grenzen te openen, schoof zij – zonder enige ruggespraak met haar EU-partners – het Verdrag van Dublin terzijde. Dit houdt in dat asielzoekers alleen in de EU-lidstaat waar ze als eerste aankomen een asielaanvraag kunnen indienen. Het verdrag heeft er sinds het midden van de jaren 90 aan bijgedragen dat de aantallen asielzoekers inderdaad binnen ‘schaffbare’ perken zijn gebleven.

Toen de onvrede in Duitsland over de 1,5 miljoen asielzoekers die in een half jaar naar Duitsland kwamen steeds meer toenam, oefende Merkel druk uit op andere Europese landen om hun deel van de vluchtelingenstroom op te nemen. Een privilege waarvoor de meeste landen begrijpelijk genoeg vriendelijk bedankten. Merkels roep om een „Europese oplossing” is namelijk een gotspe, omdat zij het zelf is die de bestaande Europese oplossing – het Verdrag van Dublin – eenzijdig terzijde had geschoven.

Intussen oefende de bondskanselier scherpe kritiek uit op landen als Oostenrijk en Macedonië, die door betere grenscontroles probeerden de vluchtelingenstroom in controleerbare banen te leiden. Het succes van die maatregelen in de vorm van een duidelijke teruggang van de vluchtelingenstroom kwam Merkel ondertussen stilletjes goed uit. Toen de Europese oplossing van het verdelen van asielzoekers mislukte, moest er een andere – Turkse – oplossing komen om Merkels huid te redden.

Daartoe bood ze Erdogan kort voor de Turkse parlementsverkiezingen het perspectief op visavrij reizen en heropening van de onderhandelingen over EU-lidmaatschap aan. De hulp van Merkel betaalde zich voor Erdogan uit in klare munt: zijn partij won de verkiezingen met een onverwacht grote voorsprong.

De overeenkomst die Turkije en de EU op initiatief van Merkel afgesloten hebben, is een monstrum. Op geen moment sinds Turkije kandidaat voor het EU-lidmaatschap werd, heeft Ankara het uitzicht daarop zo weinig verdiend als nu. In het Koerdische zuidoosten van het land bombardeert het leger hele stadswijken zonder de burgerbevolking daarbij te ontzien. Media worden niet toegelaten en daarom horen we er in Europa maar weinig over. De Nederlandse journaliste Fréderike Geerdink die als een van de weinige onafhankelijke verslaggevers toegang tot het gebied had, werd gearresteerd en het land uit gezet.

Vrije media zijn er in Turkije sowieso niet meer. Journalisten worden gearresteerd of ontslagen, kranten van staatswege gesloten. In het jongste rapport van Verslaggevers zonder Grenzen over de persvrijheid staat Turkije op plaats 151 van 180 landen – lager nog dan het Rusland van Poetin.

Wat heeft zo’n Turkije in lidmaatschapsonderhandelingen met de EU te zoeken? Daar nog van afgezien is het land een denkbaar slechte partner om een deal over de terugname van vluchtelingen mee af te sluiten. Turkije erkent het Vluchtelingenverdrag van Genève niet eens en kent slechts een recht op asiel voor asielzoekers die uit Europa vluchten – een vluchtelingenstroom die niet realistisch is.

Het enige goede dat je over de vluchtelingendeal zou kunnen zeggen, is dat hij in de zin van de doelstellingen functioneert: de aantallen vluchtelingen die Europa bereiken zijn voorlopig sterk afgenomen – al tekent zich al een verschuiving naar de veel gevaarlijkere zeeroute via Italië af. Maar ‘functioneren’ in die zin, dat deed het goede oude Verdrag van Dublin ook al en wel zonder de noodzaak van een vuile deal met de dictator aan de Bosporus. Als Duitsland of Europa het toentertijd gewild had, hadden ze ook al vluchtelingencontingenten uit Turkije kunnen opnemen. Of uit nu vergeten landen die heel veel vluchtelingen hebben opgenomen zoals Jordanië en Libanon. Dat zou humanitair zijn geweest en had tegelijk op een veilige, geordende en rechtvaardige manier kunnen gebeuren. Maar Merkel deed niets van dien aard.

In plaats daarvan probeerde ze haar door de Griekenlandcrisis beschadigde internationale imago op te poetsen door zich plotseling en voorbijgaand aan alle wetten en verdragen als barmhartige Flüchtlingsmutti voor te doen.

Sindsdien hield ze koppig vast aan de door haar ingeslagen weg, ook al ging dat ten koste van de relatie met de Europese partners en werkte het de opkomst van rechts-populistische partijen in Duitsland in de hand, alsmede een bondgenootschap met een staat die het met de mensenrechten in het algemeen en het asielrecht in het bijzonder, niet zo nauw neemt. En dat alles om bij een resultaat uit te komen, dat we ook, maar dan een stuk beter, hadden kunnen bereiken vóór Merkels ‘wir schaffen das’.

Ook naar de bevolking van Turkse afkomst in Europa gaat van de affaire-Böhmermann een fataal signaal uit

Onvrede en ergernis over dit alles verklaart de intensiteit van de affaire Böhmermann. Nadat de Duitse regering in alle toonaarden had gezwegen toen Turkije eiste dat het kritische maar tamelijk onschuldige Erdowie-Erdowo-Erdowann-lied verboden zou worden, wist Böhmermann precies wat voor reactie hij op zijn ‘smaadgedicht’ kon verwachten. Als een Pavlov-hond reageerde Turkije met de eis tot vervolging van Böhmermann en Merkel reageerde zoals het een schoothondje betaamt wanneer His Master’s Voice roept: ze belde meteen de Turkse premier Davutoglu en distantieerde zich van het „bewust krenkende” gedicht.

Maar zo goed als Böhmermann de reactie van de Duitse regering had ingeschat, zo volstrekt naïef was zijn inschatting van de reacties die zijn satire aan Turkse kant teweegbrachten.

Waar hij duidelijk niet op gerekend had, is dat de kwestie zijn persoonlijke veiligheid en die van zijn familie in gevaar zou kunnen brengen en dat hij gedwongen zou zijn zich voor langere tijd uit het openbare leven terug te trekken. Aan dat aspect maakt de Duitse politiek nauwelijks een woord vuil. Hoewel het echte schandaal natuurlijk niet de scheldwoorden van Böhmermann zijn, maar het feit dat hij daarom om zijn leven moet vrezen.

Waar was Merkel toen het erom ging dat te veroordelen? Wanneer men zo’n gedicht voorleest, ligt het voor de hand dat men bedreigingen ontvangt, merkte een woordvoerder van de Duitse politie laconiek op. Maar het ligt normaal gesproken helemaal niet voor de hand, anders zouden in Duitsland of Nederland alle cabaretiers en cartoonisten onder politiebewaking moeten staan.

Wat Böhmermann niet begrepen heeft, is dat hij het met een land en met een in Duitsland wonende bevolkingsgroep met wortels in dat land, heeft aangelegd waar velen schelden zien als een erezaak die om wraak vraagt. Meteen nadat mijn vrouw, die zelf uit Turkije komt, de video van Böhmermann zag, zei ze: „Die man moet nu om zijn leven vrezen.” En zo is het gekomen.

Het zou mooi zijn als de Duitse politiek en de Duitse media zich met Böhmermann solidair zouden verklaren. Maar voorlopig lijken de reacties op zijn onderduiken op die van Salman Rushdie na de publicatie van De Duivelsverzen: hij heeft het zelf opgezocht, dus moet hij nu niet zielig doen.

Wat Böhmermann ook niet goed doordacht heeft, zijn de effecten in Turkije en binnen de Turkse gemeenschap in Europa. Voor Erdogan en zijn aanhangers is de zaak, dankzij de door Böhmermann ingecalculeerde reactie van Merkel, sowieso een succes geworden. Wat er verder ook gebeurt. Thuis in Turkije kunnen ze nu zeggen: zien jullie wel, ook in Duitsland is het niet toegestaan onze president te beledigen. De honderden vervolgingen in Turkije, wegens belediging van de president, krijgen zo in de door Erdogan gecontroleerde media een Duits keurmerk.

Zelfs wanneer de rechtszaak tegen Böhmermann uiteindelijk in vrijspraak uitmondt – wat lang niet zeker is – verandert dit niets. De Turkse media zullen de kwestie net zo lang gebruiken als het Erdogan uitkomt. En wanneer het slotakkoord niet geheel naar verwachting is, zullen ze dat zo onopvallend brengen als maar mogelijk is. Intussen kan het ‘zie je wel, zelfs in Duitsland…’-argument schaamteloos worden ingezet om de onderdrukking van het vrije woord in Turkije te sterken.

Ook naar de bevolking van Turkse afkomst in Europa gaat van de Böhmermann-affaire een fataal signaal uit: de lange arm van Erdogan reikt tot in Europa en ook daar kun je voor regimekritische uitingen in je kraag worden gevat. Dat hebben we juist in Nederland de afgelopen dagen aan den lijve ondervonden met de Turks-Nederlandse journaliste Ebru Umar.

Dat de satiricus Böhmermann de Turkse gevolgen van zijn smaadgedicht niet goed heeft ingeschat, kan men hem vergeven. Onvergeeflijk is echter, dat de Duitse bondskanselier die gevolgen eveneens niet goed heeft ingeschat. Of ze wel heeft overwogen maar desondanks tot het besluit is gekomen om haar goedkeuring aan de vervolging van Böhmermann te geven.

Angela Merkel heeft het voor elkaar gekregen dat sommigen haar als een humanitaire heldin zien. Ze heeft daarvoor onlangs in Nederland nog een prestigieuze prijs ontvangen. Maar de echte prijs, in de tweede zin van het woord, wordt door anderen betaald. Merkel heeft Erdogan aan een verkiezingsoverwinning geholpen, zwijgt over het bombarderen van de burgerbevolking in het zuidoosten van Turkije, zwijgt over de bedreigingen tegen Böhmermann, en sluit een overeenkomst over de terugname van vluchtelingen met een land dat helemaal geen recht op asiel kent.

Humanitaire doelen lijken de bondskanselier alleen dan te interesseren wanneer het voor haar eigen imago goed uitkomt.

Om de gevolgen van haar eigen solobeslissing van afgelopen herfst weer onder controle te krijgen en haar eigen politieke huid te redden, heeft Merkel alles waar Europa voor staat in de uitverkoop gezet. Het is daarom tijd dat ze vertrekt.

Of dat ook gebeurt is een andere zaak, want politiek blijft politiek. Onder de twee Duitse coalitiepartijen die dankzij hun mismanagement van het vluchtelingenbeleid beide op groot verlies in de peilingen staan, bestaat weinig behoefte aan nieuwe verkiezingen. Dus zit Merkel de rit tot de volgende Bondsdagverkiezingen in 2017 misschien nog wel uit.

Het lijkt wat dat betreft net Nederland.