Karl Marx: niet up-to-date, nog altijd pertinent

Wanneer in crisistijden het kapitalisme gedegradeerd wordt van een ultieme evidentie, een natuurlijke orde der dingen, tot wat het in feite is, een systeem, is het werk van Karl Marx nooit ver weg.

Ik heb Marx als zestienjarige ontdekt in discussies met communistische medestudenten in Libanon. Zijn socialisme - een wetenschappelijke lens om de maatschappij te begrijpen en te veranderen - was boeiend en bruikbaar, dacht ik. Het gaf me inzicht in het belang van de krachtsverhoudingen in de geschiedenis. Een inzicht in de centrale rol van kapitaal en van klassenstrijd. Een begrip van mijn eigen positie als kind van kleinburgers tegenover de massa van onderdrukten. En vooral, een lens om het kolonialisme en het imperialisme te begrijpen. Al deed ik dat laatste meer via Lenin dan via Marx.

Toch heb ik mezelf, net als Marx, nooit een marxist genoemd. Vanaf mijn zeventiende begon ik de boeken te lezen van de Egyptische socialistische filosoof Ismat Seif Al Dawla. In zijn twee volumes De basis van Arabisch socialisme, in 1962 verschenen, maakte hij brandhout van het reductionistische marxisme en zijn tegenpool, het hegelianisme.

Na de Koude Oorlog leken de thesen van Marx, die ten grondslag lagen aan de mislukte communistische regimes, volledig gediscrediteerd te zijn. De kritiek van Marx op het kapitalisme - als een systeem dat zichzelf niet kan reguleren, maar systematisch van crisis naar crisis zal evolueren, tot het uiteindelijk implodeert in een revolutie - was volledig tegenstrijdig met wat als waarheid werd gepredikt door de ideologen van de overwinnaars van de Koude Oorlog, namelijk: de nood aan deregulatie van de markt. We weten hoe dat verhaal afliep.

Alan Greenspan, de goeroe van de deregulatie, heeft in 2008 ook openlijk toegegeven dat hij de "foute ideologie" predikte. Deze toegeving van Greenspan is misschien een reden te meer om een aantal andere inzichten van Marx te herontdekken. Neem bijvoorbeeld zijn theorie over de groeiende ongelijkheid binnen het kapitalisme. Besparingen zetten vandaag de welvaartsstaat onder druk. Daardoor is de kans groot dat verpaupering als extreme vorm van armoede opnieuw in opmars zal raken in Europa.

Twintig geniale denkers

Van Socrates tot Freud: 20 weken lang vindt u bij de zaterdagkrant een boekje (4,90 euro extra) over een befaamde filosoof. Die 'denker van de week' krijgt steevast een duwtje in de rug van een bekende aanbidder.

Bovendien, en vanuit een internationaal perspectief, is de ongelijkheid nooit zo groot geweest. Extreme armoede is nog steeds een enorm probleem. Een miljard mensen leven vandaag met minder dan 2 dollar per dag, terwijl triljoenen dollars zich concentreren in weinige handen. Een groot deel daarvan gaat naar speculatieve financiële transacties, met vaak een virtueel onproductief karakter. Een nieuwe bubbel is altijd in de maak, en dus een nieuwe crisis.

Marx' kritiek op het kapitalisme is ook relevant vanuit het perspectief van de milieucrisis. Strategieën om op korte termijn winst te maken zullen volgens Marx in de kapitalistische logica altijd primeren op duurzame langetermijnstrategieën, die voor de komende generaties een leefbare wereld zouden kunnen garanderen.

Seif Al Dawla beweerde al in de jaren zestig dat Marx niet meer up-to-date was. En hij had toen al gelijk. Maar dat geldt ook voor de fysica van Newton, en zelfs van Einstein, in tijden van M-theorie. Niet up-to-date, maar nog altijd gedeeltelijk waar, en pertinent.

Volgende week: Wouter Beke over Kierkegaard.

Wie is Dyab Abou Jahjah?

• Geboren in Libanon, 1971
• Veroorzaakte begin deze eeuw flink wat ophef met zijn Arabisch-Europese Liga
• publiceerde onder meer De stad is van ons (2014)
• schrijft een wekelijkse column voor De Standaard
• probeert als boegbeeld van 'Movement X' te wegen op het diversiteitsdebat