Had de enclave Srebrenica gered kunnen worden?

Waren de val van de Bosnische enclave Srebrenica en, daarna, de moord op achtduizend Moslimmannen en -jongens te voorkomen geweest? Twintig jaar later vraagt toenmalig minister van Defensie (1994-1998) Joris Voorhoeve het zich nog altijd af. 'Ik ben er dag en nacht mee bezig. Welke beslissingen op welke momenten hadden tot andere uitkomsten kunnen leiden?'

Ja, de enclave was te redden geweest. En genocide had daardoor voorkomen kunnen worden - mits... Tot die conclusie komt Voorhoeve (69), na langdurig onderzoek, in een boek dat vandaag verschijnt. Het legt opnieuw de 'rauwe zenuw' bloot die het drama volgens de oud-bewindsman nog steeds is in Nederland.

Bij zijn speurtocht stuitte hij op bewijzen dat grote NAVO-bondgenoten in het geheim besloten hadden geen gevechtsvliegtuigen in te zetten tegen de Bosnisch-Servische troepen bij Srebrenica en elders. Dat de VN-top bewust beloften over luchtsteun brak. Dat enkele grote NAVO-landen al in mei 1995 wisten dat generaal Mladic het door Nederlandse blauwhelmen beschermde Srebrenica en andere enclaves wilde oprolden.

'Geschokt' was Voorhoeve toen hij twee maanden geleden een verslag zag van een gesprek tussen de Amerikaanse president Bill Clinton, de Franse president Jacques Chirac en de Britse premier John Major. Hij vond het in de Clinton Library in Arkansas; de geheimhouding van het document was opgeheven.

'Op 27 mei 1995 is op aandringen van Chirac en Major besloten geen luchtmacht meer in te zetten tegen de Bosnische Serviërs. 'To suspend the use of airpower.'Er waren 340 Franse en Britse blauwhelmen gegijzeld, Londen en Parijs waren bang dat ze geëxecuteerd zouden worden. Nederland is niet geïnformeerd. 'We keep this quiet.' Toen waren de kaarten geschud.'

Voelt u zich belazerd door de grote bondgenoten?

Hij kiest zijn woorden zorgvuldig: 'Men heeft over het hoofd gezien dat de Verenigde Naties, nog voor de Srebrenica-missie begon, luchtsteun hadden beloofd. Die garantie - zo noemde mijn voorganger Ter Beek het - trok de Tweede Kamer in overgrote meerderheid over de streep. Mijn indruk is dat die beloften van 1994, laat ik het vriendelijk zeggen, door VN-secretaris-generaal Boutros Ghali zijn vergeten.

'Op 9 juli 1995, twee dagen voor de val van Srebrenica, heb ik de VN laten weten: jullie kunnen het niet maken om geen luchtsteun te verlenen. Commandant Karremans van Dutchbat en andere VN-militairen hadden toen al acht, negen keer tevergeefs luchtsteun aangevraagd.

'Ik maak mezelf ook verwijten. Ik had in het vliegtuig naar Zagreb moeten stappen en de bevelhebber van de VN-missie Unprofor, de Franse generaal Janvier, moeten houden aan de beloften van zijn baas in New York. Ook al besefte ik de risico's voor blauwhelmen.

'Of het geholpen had, weet ik natuurlijk niet. De VN zeiden dat de feitelijke macht bij de Franse en Britse regering lag. De leiding van Unprofor was in handen van Franse en Britse militairen.'

Rekent u zichzelf nog meer aan? Twee weken nadat u minister werd, eind 1994, zag u persoonlijk hoe beroerd de situatie in Srebrenica was. Heeft u daarop actie ondernomen?

'Vooropgesteld: Nederland had beloofd tot 1 juli 1995 te blijven. Het was een verplichting. Ik heb het ook laf genoemd om te vertrekken. Nederland was destijds het enige land dat bereid was blauwhelmen te leveren. Wel heb ik van alles geprobeerd om de situatie ter plekke te verbeteren, zoals het instellen van een luchtbrug voor de bevoorrading van de enclave. Bosnisch-Servische troepen hielden steeds vaker konvooien tegen en stalen hun brandstof. Ik ging met de hoed in de hand langs bij andere landen, maar er was geen enkele bereidheid Srebrenica vanuit de lucht te bevoorraden.

'Ook heb ik zes NAVO-lidstaten gevraagd troepen te leveren om de enclaves te beschermen. De VN-mitairen waren in feite politiemensen, ze mochten alleen maar wapens gebruiken ter zelfbescherming. Mijn verzoek vond geen enkel gehoor. Het was een belangrijk signaal aan Mladic geweest als er boven Srebrenica een Franse of Britse vlag had gewapperd. Noem het politieke afschrikking.

'De bescherming van Srebrenica en andere 'veilige gebieden' was een totaal verkeerd ontworpen vredesoperatie. Een verzoek vanuit de VN om luchtsteun door de NAVO moest langs negende verschillende niveau's. Snel optreden was onmogelijk. Het had aan commandanten ter plekke overgelaten moeten worden.'

Een oud-defensiemedewerker maakte u onlangs uit voor 'verrader' omdat u op die fatale 11de juli zelf de VN vroeg luchtsteun af te blazen.

'Die man kwam om vier uur s' middags bij de bunker (het politiek-militaire zenuw centrum aan het Haagse Plein, red.). Toen was de enclave al gevallen. Om half vijf kreeg de regering het bericht dat Mladic dreigde Dutchbatters te executeren en de bevolking met mortieren te beschieten als de NAVO zou bombarderen. Er zou een enorm bloedbad aangericht zijn onder de 27 duizend mensen die zich op en om de compound van Dutchbat bevonden. Premier Kok, minister Van Mierlo van Buitenlandse Zaken en ik keken elkaar aan en we zeiden: 'Het is waanzin om nu nog door te gaan.' De VN hadden diezelfde conclusie al getrokken. Het hele verhaal dat de Nederlandse regering de luchtsteun heeft afgeblazen, is onjuist.'

Het verwijt is het zoveelste bewijs dat u blijvend achtervolgd wordt door 'Srebrenica'.

'Ja, ondanks het vele materiaal dat er is - zoals het onderzoek van het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie, de parlementaire enquête - wordt soms iets geroepen om ergens de schuld neer te leggen. De conclusie van mijn boek is dat niet Dutchbat heeft gefaald, noch Nederland, maar dat de hele VN-operatie is mislukt.

'Waren er een maand eerder NAVO-bombardementen geweest, op verzoek van de VN, dan zouden wellicht achtduizend mensenlevens gered zijn. Dan had Mladic niet kunnen aannemen dat hij de enclave zomaar onder de voet kon lopen. De enclave had alleen gered kunnen worden door tijdig de luchtmacht in te zetten. De boodschap aan Mladic was dan geweest: we geven Srebrenica niet op.'

(Tekst loopt door onder video.)

Mladic zit nu al jaren in een cel in Scheveningen, evenals zijn politieke baas Karadzic. Is voor u 'Srebrenica' afgelopen als ze veroordeeld worden?

'Gerechtigheid zal er komen. Er is een overweldigende hoeveelheid materiaal bij het Joegoslavië-Tribunaal dat hun schuld bewijst. Ik geef je op een briefje dat beiden wegens de ernstigste oorlogsmisdaden worden veroordeeld. Dat is vooral van belang voor de nabestaanden van de slachtoffers.'

U was dit jaar in Srebrenica, voor de eerste keer sinds 1994. U ontmoette nabestaanden. Wat waren uw ervaringen?

'Ik heb de compound van Dutchbat bezocht. Een grote, lugubere hal. Er is een soort tentoonstelling over de opgegraven lichamen. Aan de andere kant van de weg is een grote begraafplaats. Heel indrukwekkend. Marmeren witte palen met de namen van gevallenen erop. Ik was ook in Tuzla, waar de nog niet geïdentificeerde lijken liggen. Je ervaart de tragedie indringender tussen de geuren van plastic lijkenzakken.

'Het meest aangrijpende was dit: nadat ik was rondgeleid door mensen die zich met identificatie bezighouden, kwam ik buiten. Er stonden enkele hele kleine kistjes met mensenresten. Een Bosnische familie viel er snikkend bij neer. Een Bosniër die als tolk optrad - hij woont in Nederland en spreekt vloeiend Nederlands - legde uit wat er aan de hand was. In een van de kistjes bevonden zich de samengekleefde lijkjes van twee kinderen. Zusjes die om het leven kwamen toen hun huis in brand was gestoken en elkaar omarmden toen ze stierven. Moslimkinderen die het slachtoffer waren geworden van een waanzinnige oorlog, van etnische zuivering.'

U beschrijft meer voorbeelden van etnische zuivering, waaronder de slachtpartij door Islamitische Staat (IS) onder yezidi's, vorig jaar in Irak.

'Ja; wat de Bosnische Moslims is aangedaan en wat de yezidi's in 2014 is overkomen, kan zich op vele plaatsen in de wereld voordoen. Er komen nog meer Srebrenica's. In het Midden-Oosten en Afrika zien we een combinatie van ongelooflijk grote groepen werkloze, slecht opgeleide mannen, en een enorme beschikbaarheid aan vuurwapens. De jongeren hebben geen perspectief, geen inkomen, geen rol in de maatschappij. Zodra ze lid worden van milities die 300 dollar per maand bieden, voelen ze zich een hele bink. Er wordt bovendien een verhaal bijgeleverd dat hun misdaden rechtvaardigt, het verhaal dat er een kalifaat gevestigd moet worden. Het is een giftige mix van economische ellende en sociale achterstand, onder een religieus vernis.

Ziet u een parallel tussen Srebrenica en het drama van de yezidi's?

'De VN bleven in gebreke; de Veiligheidsraad veroordeelde de slachting van yezidi's, maar droeg geen oplossingen aan. De Amerikanen en de Britten kwamen ditmaal snel met luchtsteun te hulp. Anders dan in Srebrenica. Toch zijn er nog te veel mensen omgekomen.'

_{Joris Voorhoeve: Veilige gebieden - Falen en slagen bij de bescherming van burgers in oorlog. Atlas Contact; 424 p.; euro 21,99.}