Voor mededogen is geen enkele ruimte in de radicale geest

Zijn tiener-ik zou nu strijden in Syrië. Maajid Nawaz (36) hoeft niet lang na te denken over de vraag wat hij zou doen als hij nu 15 of 16 zou zijn. Onderwijl neemt hij een slokje van zijn espresso in de lounge van een chic hotel in de Londense wijk Bloomsbury, een plek waar de voormalige moslimextremist tegenwoordig zijn interviews geeft.

Want Nawaz, medeoprichter van de Britse contra-extremismedenktank Quilliam Foundation, is salonfähig. Hij spreekt met ministers en regeringsleiders. Twee dagen voor het interview dineerde hij nog met de Britse premier David Cameron. Hij treedt op in talkshows in Engeland en de Verenigde Staten en voert campagne, als kandidaat voor de Liberal Democrats, voor de parlementsverkiezingen van mei. Vandaag houdt hij in Amsterdam de Socrateslezing van het Humanistisch Verbond.

De Pakistaans-Britse Nawaz spreekt in allerlei internationale fora over Islamitische Staat (IS) en westerse strijders die naar het conflictgebied reizen, omdat hij ervaringsdeskundige is. Het hele traject heeft hij doorlopen: van woedende moslimjongere in Essex die stuitte op discriminatie en dweepte met hiphopbands als Niggers With Attitude; sluwe werver voor de extremistische organisatie Hizb ut-Tahrir op Britse universiteiten, in Denemarken en Egypte; politiek gevangene in de 'martelkelders' van de Egyptische president Hosni Mubarak; tot in keurig pak gestoken liberaal politicus.

'Ik begrijp hun woede', zegt Nawaz over de radicale moslimtieners van nu. 'Ik was ook bloedfanatiek op die leeftijd, bereid mijn comfortabele leventje in Essex op te geven om de arme moslims te gaan verdedigen die in Bosnië werden afgeslacht. Ik geloofde ook heilig in het kalifaat. Als dat was gevestigd, zouden moslims eindelijk waardig en in vrede kunnen leven. Dat verlangen naar een theocratisch Utopia drijft veel moslimjongeren van nu naar Syrië en Irak.'

Zes maanden geleden richtte hij zich in een open brief in The Daily Beast tot Europese Syriëstrijders. 'Stop nu het nog kan', schreef hij. Nawaz probeerde duidelijk te maken dat de jongeren de verkeerde oorlog voeren. Dat ze niet deelnemen aan een eervolle jihad. Maar verstrikt zijn in een verschrikkelijke burgeroorlog, waarin moslims andersdenkende moslims afslachten.

Nawaz: 'In die brief raad ik de strijders aan terug te komen en zich over te geven aan de autoriteiten. Na enkele jaren in een redelijk humane Europese gevangenis kunnen ze nog een nieuw leven opbouwen.'

Nieuws aanslag 4 juni 2017

In Groot-Brittannië vonden in 2017 al drie aanslagen plaats. Op 4 juni vielen doden en gewonden in Londen. Lees hier het nieuwsbericht.

Quilliam Foundation - Denktank strijdt tegen extremisme

Maajid Nawaz richtte in 2008 met twee anderen de Quilliam Foundation op, een denktank die zich richt op het bestrijden van extremisme. De organisatie is genoemd naar William (Abdullah) Quilliam, een Britse bekeerling die in de 19de eeuw in Liverpool de eerste Engelse moskee stichtte.

De drie oprichters, Nawaz, Ed Husain en Rashad Zaman Ali, zijn ex-leden van de soennitische organisatie Hizb ut-Tahrir. Die heeft ook een tak in Nederland en heeft als doel, zonder geweld, alle moslimlanden te verenigen in één islamitische staat.

De denktank wordt voortdurend onder vuur genomen door zowel moslimfundamentalisten als islam-critici. De ene groep zet Quilliam neer als het speeltje van 'doorgeschoten neocons', de andere ontwaart 'gespleten tongen', omdat de denktank zich ook schaart achter de vrijheid voor vrouwen een hoofddoek te dragen (naast de vrijheid die af te leggen).

Denkt u echt dat zo'n brief effect heeft? U was zelf op die leeftijd toch ook niet vatbaar voor een dergelijk advies?

'Ik weet heel goed dat het bijna onmogelijk is om degenen die diep in het extremistisch gedachtengoed zitten, eruit te trekken. Bijna onmogelijk, maar niet helemaal. Een lief gebaar, een actie, een incident, kan bij een extremist emoties losmaken die hij zelf niet meer onder controle heeft. Deradicalisering is extreem moeilijk en onvoorspelbaar. Maar de hoop daarop geef ik nooit op. Dan zou ik mijn eigen geloofwaardigheid ondergraven.'

Uiteraard moet radicalisering in de eerste plaats worden voorkomen, vult hij aan. 'Ook dat is niet makkelijk.'

Zeker niet als vanuit extremistische netwerken wordt gewaarschuwd voor 'verraders' als u. Hoe effectief kunt u zijn, als u wordt afgeschilderd als een 'agent van het Westen' en een 'afvallige rokkenjager'? In Nederland worden islamitische IS-critici op eenzelfde manier weggezet.

'Dat is de reden waarom ik met Quilliam twee sporen bewandel. Sommige medewerkers richten zich tot politici, het grote publiek, de media. Na de recente aanslagen in Parijs en Kopenhagen zijn publieke figuren zoals ik moreel verplicht die aanslagen in de scherpst mogelijke bewoordingen te veroordelen. We moeten leiderschap tonen.

'Op het andere spoor zijn preventiewerkers bezig met individuen. Zij moeten bereid zijn met engelengeduld gesprekken te voeren met jongens en meisjes die een makkelijke prooi zijn voor ronselaars. Die preventiewerkers moeten onder de radar blijven, anders worden ze verleid tot het geven van antwoorden die hun werk met die jongeren kunnen ondermijnen. Als ik één-op-één met potentiële Syriëstrijders zou moeten werken, kon ik me niet permitteren de acties van degenen waarin ze geloven te veroordelen. Althans niet direct. Dan ben je uitgespeeld. Je moet ze stap voor stap proberen los te weken. Mijn werk is die preventiewerkers te trainen, ze te helpen de juiste snaar te raken.'

Anti-extremist -Maajid Nawaz 

De Pakistaanse Brit Maajid Nawaz: 'Moslimextremisten infiltreren overal, zelfs in de radicaliseringspreventie. In allerlei steden worden preventiewerkers aangesteld door ambtenaren die geen flauw benul hebben.'

Afvalligen zoals u moeten dood van uw voormalige 'broeders'. Kunt u veilig uw werk doen?

'Ik word bedreigd. Maar ik laat me niet intimideren. Ik heb in die Egyptische martelkamer vreselijker angsten doorstaan dan iemand zich kan voorstellen.'

Nawaz werd in december 2001 in Alexandria gearresteerd wegens lidmaatschap van de in Egypte verboden organisatie Hizb ut-Tahrir. Hij werd overgebracht naar het beruchte hoofdkwartier van Aman al-Dawjah, de Egyptische geheime dienst, waar ook veel leden van de Moslim Broederschap waren gedetineerd. Daar werd stelselmatig gefolterd.

In de vier jaar van zijn gevangenschap heeft Nawaz veel gehoord en gezien, maar vanwege zijn Britse staatsburgerschap is marteling hem bespaard gebleven.

'Je zou kunnen zeggen dat mijn extremistische periode me heeft voorbereid op wat nu op mij afkomt. Bang ben ik soms wel, ik zou gek zijn dat te ontkennen. Angst is een instinct dat je in leven houdt. Ik heb die angst leren hanteren.'

Zijn angst, zegt hij, is ook gestoeld op zijn kennis van de extremistische geest. Die is zo geprogrammeerd dat mededogen geen kans krijgt wortel te schieten. Nooit zijn er verzachtende omstandigheden. 'Ik zal een voorbeeld geven uit mijn eigen leven. Als tiener was ik eens de prooi van een bende met messen gewapende skinheads, toen een ongewapende blanke student tussenbeide kwam. Ik noem hem Matt, maar weet niet zeker of dat zijn naam is. Hij nam het voor me op en werd genadeloos toegetakeld, neergestoken. Ik geloof dat Matt nog in leven is, al heb ik hem sindsdien niet meer gezien. Door zijn interventie kon ik ontsnappen. Ik heb mijn leven aan hem te danken, maar ons dogma verhinderde mij hem op een positieve manier te zien. Hij was een ongelovige, dus de vijand.'

Het westerse antiterreurbeleid van de afgelopen tien jaar noemt u rampzalig. Waarom?

'Dan kom ik terug op het dogma waar ik het eerder over had en dat ik zelf ook hanteerde. Dat dogma is een levensgroot probleem en dat weigert het Westen onder ogen te zien. Na de aanslag van 9/11 begon George W. Bush met zijn war on terror, een desastreuze strategie. Als mijn diagnose juist is dan voeren we geen oorlog in traditionele zin, maar zitten we midden in een ideologische veldslag. Dat vergt een andere manier van strijden.

'De IRA voerde oorlog. Dat leger streed met de verkeerde, terroristische, middelen voor een onafhankelijke Ierse republiek zonder banden met het Verenigd Koninkrijk. Het is legitiem daarvoor te strijden, maar dan wel op een democratische manier.

'Het verschil is dat bij moslimextremisten de ideologie zelf gevaarlijk is. Want zelfs als ze hun dromen zonder terrorisme willen verwezenlijken, blijven ze mensenrechten schenden. Ze willen een islamitische staat creëren, die vrouwen tot slaven maakt, waar handen worden afgehakt, overspeligen worden gestenigd. Andersdenkenden hebben daar geen rechten.

'Vredesoverleg was zinvol in het Noord-Ierse conflict, er kon worden onderhandeld over katholieke participatie. Met moslimextremisten valt niet te onderhandelen over een andere rol voor vrouwen, de acceptatie van homo's, over gelijke rechten voor ongelovigen.

'De uitdaging is moslims te laten zien dat die ideologie niet deugt. Daar zal een oorlog tegen terrorisme alleen niet in slagen. Na 9/11 hebben we westerse invasies gehad in Afghanistan en Irak. Gevangenen werden onmenselijk behandeld in Guantánamo Bay. Al Qaida's leider Osama bin Laden werd gedood. Ik heb me de woede van president Obama op de hals gehaald door op CNN zijn overwinningsroes onderuit te halen. Mijn boodschap hakte erin, ik werd een tijdlang buitengesloten door het Witte Huis. In 2011 zei ik al dat het moslimterrorisme bij lange na niet is verslagen. Bin Laden mag dood zijn, er zullen andere leiders opstaan. Dat geldt ook voor IS-leider Abu Bakr al-Baghdadi. Als hij wegvalt, nemen anderen het stokje over. Hun ideeën zijn kogelbestendig. De ideologie van de Moslimbroeders, van Hizb ut-Tahrir, van IS en andere extremistische groeperingen moet zo onaantrekkelijk mogelijk worden voor moslims, net zo onaantrekkelijk als het Sovjet-communisme nu is.'

Overal in Europa worden antiradicaliseringsprojecten opgezet. Er wordt zelfs smalend gesproken over een antiradicaliseringsindustrie.

'Inmiddels wordt wel erkend dat zo'n ideologische uitdaging nodig is, maar er komt nog maar weinig van de grond. Met lukraak projecten opzetten, ben je er niet. Kijk naar internet, naar sociale media. Daar is IS ongelooflijk actief. Er wordt nauwelijks digitaal tegengas gegeven. Op scholen, in moskeeën, gebeurt weinig. Op maatschappelijk niveau is het besef dat zo'n strijd noodzakelijk is nog nauwelijks doorgedrongen. De regering is niet alleen aan zet. Die kan zaken faciliteren, soms subsidiëren, mensen adviseren en trainen. Uiteindelijk zal dit ideologisch gevecht niet alleen door ambtenaren of politici moeten worden gevoerd, maar door de hele samenleving. '

Dat lijkt een onmogelijke taak. U kunt in een radicaal hoofd kijken. Westerse burgers konden nog enigszins begrijpen dat moslimjongeren vertrokken om tegen de brute Assad te strijden. Maar na het zien van de beelden van koppensnellers en het verbranden van een Jordaanse piloot in een kooi, begrijpt niemand die jongeren meer.
'Hier speelt een rol dat de moslimextremisten in het Westen al bijna twee decennia vrijwel ongehinderd hun ideologie konden verspreiden. Ze hebben een zekere sympathie gekweekt voor hun ideeën in moslimgemeenschappen. In mijn tijd, toen Bosnië speelde, was het veel moeilijker moslimjongeren de ideologie binnen te trekken. Nu zijn ze al halverwege en is de sprong naar het extremisme minder groot. Er zijn jongeren die vanaf hun derde, vierde jaar zijn geïndoctrineerd door extremisten. In hun milieu is het verlangen naar een kalifaat normaal.

'Moslimextremisten voeren een bewuste campagne, entryism noem ik het, intredepolitiek. Ze infiltreren overal, op universiteiten, scholen, in het jongerenwerk. Zelfs in de radicaliseringspreventie. In allerlei steden worden preventiewerkers aangesteld door ambtenaren die geen flauw benul hebben. Ze contracteren een vriendelijke, getinte moslim met een lange baard die zegt tegen geweld te zijn, met het argument dat hij de religie begrijpt en dus makkelijk toegang heeft tot de doelgroep. Maar hoe kan die persoon een potentiële Syriëganger deradicaliseren als hij dezelfde ideeën koestert?

'Niemand haalt het in zijn hoofd een persoon aan te stellen die afstand neemt van Breivik omdat hij jongeren heeft neergeschoten, maar diens ideologie deelt. Waarom dat wel gebeurt in geval van het moslimextremisme is, a: omdat velen de ideologie niet doorgronden en b: omdat de grotendeels blanke Europese samenlevingen makkelijker de confrontatie aangaan met extreem-rechts dan met moslimextremisten uit angst voor racist te worden uitgemaakt.'