Direct naar artikelinhoud
REPORTAGE

Honger, kou en wodka

Cineasten met de lange adem staan in de belangstelling: van het spraakmakende genocidetweeluik over Indonesië tot een aangrijpend portret van een meisje dat opgroeit op een vuilnisbelt bij Moskou.

Something Better to Come volgt het leven van Yula op de vuilnistbelt op haar 11deBeeld Still

Tien jaar geleden wandelde Joshua Oppenheimer (40) naar een rivier in Sumatra, met twee Indonesiërs, oud-leiders van plaatselijke doodseskaders, nu op leeftijd. Aan de oever haalt het stel voor de camera herinneringen op aan de jaren zestig, de mannen pochen over het afslachten. Hoe ze een glaasje bloed dronken uit een doorgesneden keel; hoe dat ze behoedde voor de boze geesten van al die in de rivier gedumpte dorpsgenoten, de zogenaamde communisten.

'Ik had eerder al wat daders gesproken, maar die nooit bij elkaar gebracht', zegt de Amerikaanse cineast, zondagochtend in een zaalgesprek in de Amsterdamse bioscoop Tuschinski. 'Ik ontdekte - tot mijn afgrijzen - dat ze begonnen op te scheppen, het systematische van hun daden blootgaven. Alsof de nazi's WOII hadden gewonnen en er veertig jaar later op terugblikten - zo voelde het.'

Tweeluik

De Amerikaanse regisseur, begin dit jaar genomineerd voor een Oscar voor zijn documentaire The Act of Killing, is deze week prominent gast en jurylid op documentairefestival IDFA, waar zijn tweeluik te zien is. Het tweede deel, The Look of Silence, (met daarin de bewuste rivierscène) won afgelopen september de juryprijs op het filmfestival van Venetië. 'The Act of Killing ging over de daderkant', zegt Oppenheimer, 'dat is een film als een koortsdroom, over de leugens die we onszelf vertellen, de schuldgevoelens en het morele vacuüm van de overwinnaar. Het tweede deel is net zo urgent: de families van de slachtoffers, hoe het voor hen is al decennia lang in angst en stilte te leven.'

In The Look of Silence gaat Adi, een broer van een op gruwelijke wijze afgeslachte dorpeling, verhaal halen bij de daders. Die worden echter als helden vereerd door paramilitaire organisaties, politici en legertop. Oppenheimer bouwde gedurende vele jaren een band op met de daders, die het idee hadden dat de Amerikaan een mooie, heroïsche film over de strijd tegen het communisme zou maken. Dat pakte anders uit. De cineast is sinds de eerste vertoning van The Act of Killing niet terug geweest in Indonesië, uit veiligheidsoverwegingen. Adi en zijn familie wonen sinds de opnamen op een geheime locatie in Indonesië.

The Look of Silence concentreert zich op de slachtoffers van de genocide.Beeld IDFA

Oscar

Toen The Act of Killing genomineerd werd voor een Oscar bracht de Indonesische overheid een verklaring uit waarin de misdaden erkend werden, voor het eerst. 'Dat was prachtig', zegt de filmer. 'Ze wezen de film zelf weliswaar af, maar die erkenning van de genocide is een grote stap vooruit.'

Terwijl The Act of Killing in Indonesië nooit een gewone bioscooprelease kreeg, maar door het land toerde in meer en minder geheime zaaltjes, ging The Look of Silence anderhalve week geleden met alle egards in première in de grootste bioscoop van Jakarta. 'Adi was erbij, werd na afloop tien minuten lang toegejuicht.'

De 26ste editie van het International Documentary Festival Amsterdam telt verschillende werken van filmers met een lange adem. Zoals de Poolse filmmaakster Hanna Polak (47) met Something Better to Come, haar portret van een meisje op een vuilnisbelt nabij Moskou. 11 is ze als we kennismaken; het blonde engeltje Yula, met felle blik. Vijf jaar verder ontwaren we de weerslag van honger, kou en zelfgestookte wodka in het gezwollen, vlekkerige gelaat van het meisje. Weer wat jaren later wordt ze moeder, nog altijd levend tussen het afval.

Polak studeerde cinematografie aan de filmschool van Moskou, toen ze op het treinstation in gesprek raakte met wat lijmsnuivende zwerfkinderen. 's Avonds kwam ze terug, met wat vrienden, om yoghurt en brood uit te delen. Haar korte film over de kinderen werd in 2005 genomineerd voor een Oscar (The Children of Leningradsky).

Hanna Polak

Joshua Oppenheimer, regisseur van het genocidetweeluik The Act of Killing/The Look of Silence, is een van de vijf juryleden van de competitie voor de beste documentaire op speelfilmlengte. In die competitie zijn vijftien films opgenomen, waaronder Something Better to Come van Hanna Polak (foto) en de openingsfilm Around the World in 50 Concerts van Heddy Honigmann. De winnaar wordt vrijdag bekendgemaakt.

Zwerfkind

De filmmaakster laat zich interviewen in haar hotel in Amsterdam, voorafgaand aan de eerste publieke vertoning van Something Better to Come. Een zwerfkind wees haar op het bestaan van een kleine zwerfgemeenschap buiten de stad. 'Kinderen die leven op de grootste vuilstortplaats van Moskou, tussen de bulldozers, onder wie Yula.' De wereld die ze aantrof, was hard: onverschillige vuilchauffeurs, wilde honden, alcoholisme, verkrachting, kou, ziekte, half vergane lijken tussen het vuil. En de stank, die onmogelijk te vangen is op film. 'Niet zozeer de geur van het vuilnis zelf, maar hoe de berg broeit en composteert, waarbij gas vrijkomt waar je ziek van wordt.'

De bergen schuiven ook, 's nachts kun je zomaar levend worden bedolven. 'Wat me trof, was de extreme schoonheid van de zwerfkinderen op de stortplaats: hoe ze voor elkaar zorgen, hoe de meisjes steeds iets verzinnen om zich mooi te maken, hun haar verven. Maar de dood waart er rond, natuurlijk. Een aantal kinderen uit de film is inmiddels dood. Eentje kwam onder een vuilstortwagen, een ander stierf aan een ontsteking. Ik bracht hem nog naar een ziekenhuis, te laat.'

Afstand houden, als filmmaakster, was nooit haar intentie. 'Als Yula iets ondernam wat ik ongezond of onveilig vond, waarschuwde ik haar. Soms zag ik haar ook maanden niet, dan was ze onvindbaar. Soms zelfs een jaar.'

Mensen die haar film zagen vergeleken die al met Boyhood, de fictieve opgroeihit uit de arthouses. 'De overeenkomst is de verandering in het gezicht van een opgroeiend kind. Dat waarnemen op doek, in versnelde vorm, is iets bijzonders. Maar dit was nooit mijn intentie hoor, zo lang filmen.' In 2005 dacht Polak dat haar film wel zo goed als af was, toen nog met somber stemmend einde. 'De jaren daarna kantelde het lot van Yula. Dus filmde ik verder.'

Yula kwam niet naar de wereldpremière in Amsterdam, maar het gaat haar goed, zegt Polak. 'Yula hoeft geen ster te zijn, zei ze me.'