Nieuwe biografie van Hitler door Volker Ullrich is één van de beste (*****)

Niemand weet hoeveel biografieën van Hitler er zijn. John Lukacs beweerde in zijn boek The Hitler of history (1997) dat het er al meer dan honderd waren. We hebben het dan niet over de deelstudies in de trant van 'Hitler als vegetariër', 'Hitler en de architectuur', 'Hitler als kunstenaar' of 'Hitlers bibliotheek' en ook niet over de vele memoires die chauffeurs, lijfartsen, soldaten of buurmeisjes hebben gepubliceerd die met Hitler hebben samengewerkt, gevochten of ooit bij hem op schoot hebben gezeten.

Ook zijn niet meegerekend de biografieën die overduidelijk op geruchten zijn gebaseerd, zoals het boek waarin wordt 'aangetoond' dat Hitler nog tot in de jaren zeventig in Argentinië heeft geleefd.

Uitgebreid beschreven
Hoewel de stroom Hitlerboeken maar bleef groeien, zijn kenners het erover eens dat vier biografieën van Hitler boven al die andere uitsteken: die van Konrad Heiden, omdat het de eerste was (in 1936), van Allan Bullock uit 1952, vanwege de wetenschappelijke betrouwbaarheid, die van Joachim Fest ruim twintig jaar daarna, omdat die zo goed geschreven en interpretatief was, en de tweedelige biografie die Ian Kershaw in 2000 afsloot, die doorgaans als de definitieve wordt beschouwd.

Volker Ullrich citeert in het eerste deel van zijn Hitlerbiografie ook uitvoerig uit deze biografieën, maar toch maakt hij er geen geheim van dat er ook van alles in ontbreekt. Soms omdat de documenten nog niet vrijgegeven waren, maar vaak ook omdat weliswaar de daden van Hitler uitgebreid beschreven zijn maar niet zijn persoonlijke leven.

Allesomvattende macht
Dat laatste nu doet Ullrich wel. Niet door als een psycholoog van de kouwe grond de diepe zielenroerselen van de antisemiet uit het Oostenrijkse Braunau bloot te leggen, wel door bij alle belangrijke gebeurtenissen in Hitlers leven veel aandacht te besteden aan zijn omgang met de mensen om hem heen. Dan gaat het niet alleen over zijn gewoonte om altijd met een zweepje te zwaaien, zijn woede-uitbarstingen of zijn vermogen zich anders voor te doen dan hij was.

Allemaal waar, maar Ullrich is ook geïnteresseerd in de wijze waarop Hitler zijn raadselachtige persoonlijkheid inzette in zijn streven naar de allesomvattende macht. Leven buiten de politiek Het is tamelijk vreemd dat iemand die de wereld wilde veroveren en een duizendjarig rijk wilde stichten, zo weinig van die wereld had gezien.

Bekrompen figuur
Afgezien van zijn werk als ordonnans tijdens de Eerste Wereldoorlog in België en Noord-Frankrijk was Hitler nooit buiten Duitsland en Oostenrijk geweest en hij sprak ook geen woord Engels. Hieruit is volgens Ullrich te makkelijk de conclusie getrokken dat Hitler een bekrompen figuur was met een beperkte geestelijke horizon. Een vracht aan illustraties wijst op het tegendeel.

Behalve dat Hitler bekendstond als verdienstelijke toneelspeler en charmeur, blijkt uit talloze getuigenissen dat hij een fervent lezer was en ook een fabelachtig geheugen had, evengoed voor gesprekken die hij jaren eerder gevoerd had als voor technische gegevens over U-boten of kanonnen.

Cliché
Het grote verhaal zoals we dat al zo'n beetje kennen over Hitlers tijd in Wenen en München als een halve zwerver, zijn mislukte greep naar de macht in 1923, de opbouw van zijn nationaalsocialistische partij en zijn hypnotiserende redenaarstalent staan helder en prettig leesbaar in dit boek beschreven.

Maar Ullrich doet meer. Redenerend vanuit het cliché dat Hitlers leven buiten de politiek volstrekt oninteressant is geweest en hij helemaal geen privéleven heeft gehad - door talloze biografen steeds herhaald - is Ullrich op zoek gegaan naar het persoonlijke. Daarvoor heeft hij veel gepubliceerde en ongepubliceerde aantekeningen van tijdgenoten geraadpleegd, opmerkingen van buitenlandse diplomaten en ook, hoe wonderlijk dat ook klinkt, veel archieven waar nog allerlei nieuws te vinden was.

Zoals het plan Hitler aan de Duitse nationaliteit te helpen door hem te benoemen tot hoogleraar organische maatschappijleer en politiek aan de Technische Hogeschool van Braunschweig. Tijdens een van zijn lange monologen in het Führerhoofdkantoor, zei Hitler eens: 'Ik ben een volstrekt familieloos wezen, [...] Ik behoor tot mijn volksgemeenschap.'

Seksuele relatie
Dat is wel een vreemde opmerking voor iemand die zijn huishouden liet bestieren door zijn halfzus en verliefd werd op haar dochter, zijn nichtje dus. Dit was allemaal zo verstikkend voor de negentienjarige Geli Raubal dat ze zich in september 1931 een kogel door het hoofd joeg, met het pistool van Hitler. Hitlermama's Zoals bekend trouwde Hitler kort voor zijn zelfgekozen dood in april 1945 met Eva Braun. Maar altijd als daarover wordt geschreven, lezen we dat het niet zeker is of er ooit wel sprake is geweest van een seksuele relatie.

Deze twijfel wordt steevast gevoed met de mededeling dat Hitlers geslachtsdelen tijdens de Eerste Wereldoorlog gemutileerd zouden zijn. Anderen beweren dat homoseksualiteit hem ervan zou hebben weerhouden een liefdesrelatie met een vrouw te onderhouden.

Handkus
Ullrich toont overtuigend aan dat dit allemaal geruchten zijn zonder een spoor van bewijs en dat er een stroom van jonge vrouwen was met wie Hitler in contact probeerde te komen. Sterker, al in 1921 klaagden partijleden over zijn 'overdreven omgang met vrouwen'. Je had de 'Hitlermama's' die zich graag over hem ontfermden en de groep meisjes die hun dochters hadden kunnen zijn. Bij de 'mama's' gingen de harten bij het zien van Hitler sneller kloppen, met name zijn ogen en zijn gewoonte om dames ridderlijk met een handkus te begroeten deden het goed.

De jonge meisjes daarentegen wisten geen raad met hem, omdat hij zich geen houding wist aan te meten. Het patroon ging meestal als volgt. Hitler benaderde een meisje met veel vaderlijke zorgzaamheid. Als er naar zijn inschatting een zekere genegenheid ontstond, stelde hij haar bruusk voor: 'Wilt u mij kussen?'.

Ook Hitlers openingszinnen waren misschien wel origineel maar niet effectief. Zo benaderde hij in het park van zijn buitenverblijf in Berchtesgaden, gekleed in lederhose, de zestienjarige Maria Reiter met de zin: 'Herdershonden zijn heel trouw en aanhankelijk. Ik zou me geen leven zonder deze hond meer kunnen voorstellen. Vergaat het u zo ook niet?'

Eenzaam
Dit eerste deel (van de twee) van Ullrichs indrukwekkende biografie, dat moeiteloos in de top drie van Hitlerbiografieën komt, eindigt aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog. Hitler vertrok daags na de Anschluss van Oostenrijk bij Duitsland op 13 maart 1938 naar Wenen, de stad die hij 25 jaar eerder als een onbekende mislukkeling had verlaten. Voordat hij meer dan honderdduizend uitzinnige volgelingen op de Heldenplatz toesprak, bezocht hij het Wiener Zentralfriedhof. Eenzaam stond hij daar, aan het graf van zijn nichtje Geli Raubal.

Adolf Hitler. De jaren van opkomst 1889-1939
Volker Ullrich

Ons oordeel: ★★★★★
De arbeiderspers, €49,95
960 blz.