Poetin is niet van plan te buigen

De catastrofe in de Oekraïense provincie Donetsk is zonder twijfel de lastigste episode in de vijftien jaar dat Poetin inmiddels - als president en premier - aan het roer staat in Rusland. Lastiger dan de gezonken kernonderzeeër Koersk, lastiger dan de gijzeldrama's in Moskou en Beslan, lastiger ook dan de bloedige oorlog in Tsjetsjenië die tienduizenden Russische staatsburgers het leven kostte, maar die nu vrijwel lijkt vergeten. Dat waren binnenlandse crises die met hulp van de staatsmedia in voor Poetin goede banen konden worden geleid. Nu ging het om een incident waar de hele wereld bij betrokken was.

Uren aaneen hing Poetin aan de telefoon met diverse wereldleiders. Die belden niet om hun medeleven te betuigen, maar om hem de les te lezen. Dat de barrage hem zwaar viel, was op te maken uit zijn opmerkelijke nachtelijke televisietoespraak, een voor Poetin hoogst ongebruikelijk genre. Ongegrimeerd, zichtbaar vermoeid door de urenlange gesprekken, voelde hij de impulsieve behoefte nog eens publiekelijk te herhalen dat volgens Poetin Oekraïne verantwoordelijk was voor de ramp, eenvoudig omdat Kiev de militaire operatie in de oostelijke provincies niet had gestaakt.

Adembenemend schouwspel
Nog geen half jaar geleden leek er geen vuiltje aan de lucht. In het Fisjtstadion vlakbij Sotsji kon Poetin tevreden toezien hoe ten overstaan van tienduizenden sportliefhebbers en miljarden televisiekijkers de grandioze openingsceremonie van de Olympische Winterspelen een 'andere kant' van Rusland liet zien. Sotsji was een visitekaartje van dat andere Rusland, het Rusland van ballet en klassieke muziek, van literatuur, technisch vernuft, gouden koepels, oneindig en geheimzinig. Het moest een adembenemend schouwspel worden, net als Rusland adembenemend was.

De Winterspelen waren een succes en dat mocht ook wel, want er was zeven jaar dag en nacht aan gewerkt en er hing een formidabel prijskaartje aan. Poetin was zichtbaar nerveus bij de opening, iets dat hij maar zelden toont. Calamiteiten bleven uit en Rusland bezette na een stroeve start zelfs de eerste plaats in de medaillespiegel. Slepende geschillen met de buitenwereld, zoals de spanningen rond de homowetgeving, leken even vergeven en vergeten. Poetin omhelsde Ireen Wüst en dronk een biertje met koning Willem-Alexander, en wie had dat een paar maanden eerder kunnen denken?

Maar voor Poetin zeker zo belangrijk was het intiemere feestje dat vier maanden later in datzelfde Sotsji had moeten plaatsvinden. Poetin zou de gastheer zijn van de jaarlijkse G8-top, en zijn geliefde Sotsji daarmee heel even de hoofdstad van de wereld. Het mocht niet zo zijn. Nog voor het eind van de Spelen kwam in Oekraïne na maandenlange straatprotesten en gewelddadige confrontaties een eind aan het bewind van de pro-Russische Viktor Janoekovitsj. Vier dagen na de sluitingsceremonie drongen met kalasjnikovs gewapende militairen het parlementsgebouw van de Krim binnen. Ruim twee weken later sprak de bevolking van de Krim zich in een omstreden referendum massaal uit voor aansluiting van het Oekraïense schiereiland bij Rusland.

De reactie van de buitenwereld was voor het Kremlin onverwacht fel. Poetin en zijn entourage waren er ongetwijfeld van uitgegaan dat de storm snel zou overwaaien en dat het pragmatische Westen uiteindelijk, als zo vaak, de eigen economische belangen zou laten prevaleren. Zo leerde de ervaring, en het leek ook logisch gezien de voorlopig nog onvermijdelijke afhankelijkheid van grote delen van Europa van Russische energieleveranties.

Maar de reactie van de Britse premier David Cameron was een teken aan de wand dat het ditmaal anders zou kunnen lopen: "De veiligheid en welvaart van Groot-Brittannië komen in gevaar als we een situatie toestaan waarin landen zomaar internationale regels aan hun laars kunnen lappen zonder daarvan de gevolgen te ondervinden." En dat was de premier van een land dat zonder meer garen spint bij de aanwezigheid van Russisch kapitaal op het eigen grondgebied.

De sanctiemachine kwam hortend en stotend op gang. Moskou reageerde eerst laconiek op de inreisverboden voor een aantal officials en bevriezing van hun banktegoeden. Minder verkwikkelijk was dat Rusland min of meer uit de G8 werd gezet. De overige leden van de club kwamen elders bij elkaar, zonder Poetin. Dat zal pijn hebben gedaan, al hield Moskou zich groot. Het was de prijs die moest worden betaald voor herstel van de 'historische rechtvaardigheid', de 'terugkeer' van de Krim in de Russische moederschoot, en voor de nu omhoogschietende populariteit van Poetin in eigen land.

De onrust sloeg over naar het oosten van Oekraïne, met goed georkestreerde 'massale' protesten tegen de nieuwe 'fascistische' machthebbers in Kiev. In Donetsk en Loegansk sloeg de vlam in de pan en de situatie escaleerde snel. Knuppels maakten plaats voor kalasjnikovs, kalasjnikovs voor mortieren. Wat volgde waren pantservoertuigen, tanks en Grad-raketten. Tot en met de Boek-raket die naar alle waarschijnlijkheid vlucht MH17 neerhaalde.

Paniek in het Kremlin
De naam van Vladimir Poetin lag op 17 juli onmiddellijk op ieders lippen. Niet omdat hij opdracht zou hebben gegeven een passagiersvliegtuig neer te halen. Wel omdat hij wordt gezien als het brein achter een op fictie gebaseerde oorlog, bedacht achter het bureau. De escalatie was waarschijnlijk niet voorzien omdat, zeker na de snelle capitulatie op de Krim, van het Oekraïense leger geen serieuze tegenstand werd verwacht.

Volgens de Russische politicoloog Vladislav Belkovski, een voormalig adviseur van Poetin, was de Russische president 'woedend' toen hij hoorde van het neergeschoten toestel. "Alle plannen van Poetin met betrekking tot Oekraïne zijn samen met de Boeing geëxplodeerd, omdat hij nu in de ogen van de wereldgemeenschap niets goeds meer kan doen", aldus Belkovski in een interview. Aanwijzingen voor de 'zekere paniek' in het Kremlin zijn volgens hem Poetins bizarre nachtelijke televisietoespraak en de opeenvolgende klungelige Russische pogingen de schuld voor de tragedie bij de Oekraïners te leggen.

Poetin hervond zich snel, zo leek het, tijdens een zitting van de nationale veiligheidsraad twee dagen later. Zijn toespraak werd integraal uitgezonden op televisie. "Het begrip staatssoevereiniteit wordt uitgehold", fulmineerde Poetin. "Onwelgevallige regimes die een onafhankelijke politiek voeren of gewoon iemands belangen in de weg staan, worden gedestabiliseerd. Daartoe worden de zogeheten 'gekleurde revoluties' gebruikt, in feite ordinaire staatsgrepen, die van buitenaf worden geprovoceerd en gefinancierd."

Rusland kan daarbij niet werkeloos toezien, aldus Poetin, zeker niet als de rechten van 'Russisch-sprekenden' in aan Rusland grenzende regio's worden geschonden. "Rusland wordt daarbij min of meer een ultimatum gesteld: als u ons niet toestaat die bevolking, die in etnisch, cultureel en historisch opzicht nauw verbonden is met Rusland, uit te roeien, dan zullen wij bepaalde sancties tegen u instellen. Een vreemde logica die natuurlijk absoluut onaanvaardbaar is." Poetin besluit dat Rusland kosten noch moeite zal sparen om de enkele jaren geleden beloofde modernisering van de strijdkrachten uit te voeren. "In dit verband moeten wij volledig en op tijd alle geplande maatregelen uitvoeren om de defensie van ons land te versterken."

Russische burgers moeten terdege rekening houden met het aanhalen van de broekriem. De prioriteiten zijn bijgesteld. De annexatie van de Krim blijkt zoveel geld te kosten dat inmiddels de pensioenreserves zijn aangesproken. Volgens oud-minister van financiën Aleksej Koedrin zullen de Russen ook westerse sancties in de portemonnee gaan voelen. De economische groei is al gestagneerd, verdere serieuze sancties kunnen volgens hem het begin inluiden van een recessie. Russische bedrijven zullen internationaal steeds moeilijker geld kunnen lenen om hun schulden te herfinancieren. Ook embargo's op de levering aan Rusland van technologie voor de olie- en gasindustrie zullen hard aankomen.

Gespierd
Poetin is zich daarvan terdege bewust, maar weet zich gesteund door de overgrote meerderheid van de bevolking. De jongste peilingen geven aan dat tussen de 85 en 90 procent van de mensen zijn beleid goedkeurt. Volgens het Moskouse Levada-centrum ziet de bevolking geen alternatief voor Poetin. Dat geeft hem in feite carte blanche, hij kan doen wat hem goeddunkt. Zijn gespierde taal in de veiligheidsraad laat zien dat hij geenszins van plan is te buigen onder westerse druk. De boodschap voor de eigen achterban is duidelijk: het Westen steunt een fascistisch regime dat doorgaat met het uitmoorden van Russisch-sprekenden en probeert op alle mogelijke manieren Rusland zwart te maken. Maar wij laten ons niet kennen.

En dus lijkt het er niet op dat de Russen hun Oekraïnepolitiek op andere rails zetten, integendeel. Er zijn aanwijzingen dat het Russische leger Oekraïens grondgebied beschiet. Dat wekt de indruk dat Rusland koste wat kost de dreiging van een militaire nederlaag van de pro-Russische opstandelingen in Donetsk en Loegansk wil afwenden. Hoe het zij, schuld erkennen en de wonden likken past zeker niet in de strategie van Moskou. "Capituleren komt neer op het stoppen van de steun aan de opstandelingen en het terughalen van hun leiders uit Oekraïne" zegt politicoloog Belkovski tegen de website 'gazeta.ru'. "Dat kan Poetin niet doen, omdat hij dan zijn eigen nederlaag erkent en dat wil hij in geen geval." Nog afgezien daarvan zou het geen eind maken aan de al bestaande sancties. De Krim zal Moskou in geen geval willen opgeven.

Het is dus maar de vraag of nog scherpere sancties Moskou op de knieën kunnen dwingen. De tot nu toe afgekondigde Amerikaanse en Europese sancties zijn nog beperkt. Meest in het oog springend is de afwezigheid van twee prominente leden van Poetins entourage: Igor Setsjin en Aleksej Miller, de voormannen van Ruslands grootste olie- en gasbedrijven, Rosneft en Gazprom. Dat zij buiten schot blijven is voor Moskou een signaal dat Europa vooralsnog niet bereid is tot het uiterste te gaan.

En dus gaat Poetin intussen gewoon over tot de orde van de dag en maakt hij zich op wederom de gastheer te zijn van een mondiaal sportevenement. Afgelopen week legde hij in Samara de eerste steen voor een nieuw voetbalstadion dat klaar moet zijn voor het WK voetbal van 2018, luttele maanden na de presidentsverkiezingen die hij ongetwijfeld beoogt te winnen.

Poetin werd er als een popster toegejuicht door joelende schoolmeisjes. "Dit project zal de infrastructuur van onze steden ontwikkelen op het gebied van transport, hotels en communicatie", aldus Poetin. "Er moet nog heel veel gebeuren om onze steden en ook jullie prachtige stad naar een nieuw niveau te tillen."