Voortvarende baas van Amnesty ‘kan verstrooid overkomen, maar weet precies wat ze doet’

Ze zit aan het ziekbed van de vergiftigde Russische dissident Aleksej Navalny in Duitsland, kort nadat hij is opgelapt. Zes uur lang interviewt ze hem over de aanslag op zijn leven. In haar onderzoek concludeert Agnès Callamard – destijds VN-rapporteur buitengerechtelijke executies – onomwonden dat het Kremlin aansprakelijk is voor de moordaanslag. ‘Als Navalny in het strafkamp iets overkomt’, schrijft ze, ‘zijn de Russische autoriteiten verantwoordelijk.’

In maart vorig jaar, kort na het verschijnen van haar kritische rapport, wordt Agnès Callamard (57) benoemd tot secretaris-generaal van Amnesty International. Twee acties typeren haar voortvarendheid: als eerste stuurt ze de Russische president Poetin een brief met het verzoek Navalny vrij te laten en hem in ieder geval, na de mislukte vergiftiging, ‘niet een langzame dood te laten sterven’.

Als tweede zet ze ‘een verkeerde beslissing’ van Amnesty International recht: de mensenrechtenorganisatie geeft Aleksej Navalny zijn ingetrokken status als ‘gewetensgevangene’ terug. De term, die staat voor iemand die gevangenzit om­dat hij er po­li­tie­ke of re­li­gi­eu­ze op­vat­tin­gen op na houdt die niet ge­to­le­reerd wor­den in het land waar hij woont en nooit geweld heeft gebruikt, was hem afgenomen na geruchten op de sociale media. ‘Met excuses’, zegt Amnesty erbij. Want de zaak is niet goed onderzocht en blijkt slechts laster, waarna de Russische autoriteiten de actie misbruiken in hun voordeel. Het kwam Amnesty op veel kritiek te staan.

Oorlog in Oekraïne

Nu ligt de organisatie opnieuw onder vuur. En weer omdat Rusland goede sier maakt met een omstreden publicatie van Amnesty-onderzoekers. ‘Oekraïne schendt het oorlogsrecht’, schrijven rapporteurs van de mensenrechtenorganisatie in een afgelopen donderdag gepubliceerd rapport. ‘Het Oekraïens leger brengt eigen burgers in gevaar door bases te bouwen en wapensystemen te gebruiken in dichtbevolkte woonwijken, waar ook [niet gebruikte, red.] scholen en ziekenhuizen staan.’

Twee dagen later stapt het hoofd van de Oekraïense afdeling van Amnesty International, Oksana Pokaltsjoek, op. Volgens haar ontbeert het rapport context over de oorlog en kreeg de Oekraïense regering te weinig tijd – vier dagen – om te reageren. ‘Het onderzoek is een werktuig geworden van de Russische propaganda, en de leiding is niet bereid de conclusie van de benodigde context te voorzien’, schrijft ze op Facebook.

Opnieuw gaat de organisatie diep door het stof. ‘We betreuren ten diepste het leed dat we hebben veroorzaakt’, luidt Amnesty’s verontschuldiging in een officiële verklaring. ‘Niets van wat we hebben gedocumenteerd over het Oekraïense leger, rechtvaardigt de Russische acties. Alleen Rusland is verantwoordelijk voor het geweld tegen Oekraïense burgers.’

Ook deze verontschuldiging zal Agnès Callamard als hoogste baas van Amnesty hebben geïnitieerd, of op z’n minst gefiatteerd. Maar ze blijft bij haar eerder geuite standpunt dat Oekraïne zich weliswaar tegen de Russen moet verdedigen, maar dat dit ‘het Oekraïens leger niet ontslaat van de verplichting het internationaal humanitair recht te respecteren’.

Het duidt op haar rechte rug, benadrukken collega’s. Callamard is ‘een kleine vuurbal – fel, moedig en uitgesproken’, zegt haar vriendin, VN-rapporteur vrije meningsuiting Irene Khan in het Amnesty-blad Wordt Vervolgd. ‘Agnès kan verstrooid overkomen, maar vergis je niet: ze weet precies wat ze doet en is een van de scherpste geesten die ik ken.’

Carrière

De secretaris-generaal van Amnesty International, dochter van een fabrieksarbeider en een lerares, groeide op in de Franse Provence. Haar grootvader werd als verzetsstrijder in de Tweede Wereldoorlog geëxecuteerd door de nazi’s, vertelt ze in het Vlaamse televisieprogramma Ter Zake. ‘Hij is mijn rolmodel’.

Als eerste van haar familie gaat ze studeren. Nadat Callamard in Grenoble afstudeert op internationale betrekkingen, vervolgt ze als een van de weinige witte studenten haar opleiding aan de Howard-universiteit in Washington D.C. Ze geeft les over internationale vluchtelingenstromingen aan de York University in Toronto, om uiteindelijk in te promoveren op haar veldonderzoek naar vluchtelingenkampen in Malawi.

In 1995 komt ze in dienst bij Amnesty International als onderzoeker, waar ze binnen drie jaar wordt bevorderd tot chef-staf. In 2001 verlaat ze de organisatie om directeur te worden van mensenrechtenorganisatie Article 19, die onderzoek doet naar de vrijheid van meningsuiting, en richt ze het Humanitarian Accountability Partnership op, dat nu CHS Alliance heet, een wereldwijd netwerk van mensenrechtenorganisaties die hulpverlening efficiënter en doeltreffender willen maken door samen te werken.

Van 2016 tot aan haar benoeming als secretaris-generaal van Amnesty International vorig jaar, werkte ze voor de VN als rapporteur buitengerechtelijke executies, die ze zelf cynisch ‘staatsmoorden’ of ‘illegale sterfgevallen’ noemt.

Bekend wordt ze van haar kritische onderzoek naar de moord op journalist Jamal Khashoggi, die in 2018 verdween na een bezoek aan het Saoedische consulaat in Istanbul, waar hij bleek te zijn opgewacht door een team dat hem uiteindelijk in stukken heeft gehakt. In een lijvig VN-rapport concludeert Agnès Callamard dat de Saoedische kroonprins erachter zit. Kort daarna wordt ze twee keer met de dood bedreigd. Eerder was ze al bedreigd door de Filipijnse president Rodrigo Duterte, die op een bijeenkomst voor gastarbeiders zei dat hij haar wegens belediging publiekelijk zal slaan tijdens een bezoek aan de Filipijnen. Bij alle intimidaties luidt haar antwoord onderkoeld: ‘Bedreigingen werken niet bij mij.’