Het boek zit weliswaar in de verdrukking, maar lezers vormen geen uitstervend ras

Op de middelbare school was Daan van der Valk zo'n typische uittrekseljongen die nooit een boek las. Het begon pas ná de havo, toen zijn buurmeisje hem een verhalenbundel van Maarten Biesheuvel gaf. Die las hij in één ruk uit. Daarna ontdekte hij Gerard Reve, 'een openbaring', zeker voor iemand die op mannen valt. 'Met rooie oortjes' las hij dingen waar hij in zijn fantasie al mee bezig was. Na Jan Wolkers had hij definitief de smaak te pakken. "Op mijn 19de wist ik het zeker: ik wilde boekverkoper worden."

Zo geschiedde. Van der Valk (57), al vele jaren winkelmanager van H. de Vries Boeken in Haarlem, behaalde in 2012 de eretitel 'Boekverkoper van het jaar'. Toch merkte zelfs hij, boekengek bij uitstek, dat het lezen er steeds vaker bij inschoot. Facebook, uitzending gemist, e-mail die 's avonds bleef binnenrinkelen op zijn mobiel... Hij werd digitaal volkomen geleefd. Daarom nam hij drie jaar geleden een ferm besluit: elke woensdagavond gaan voortaan de schermpjes op zwart. Dan gaat Van der Valk lezen.

Hij is niet de enige leesliefhebber die last heeft van de digitale verleiding. Klanten in de winkel klagen er ook over. En het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) bevestigt de trend: de afgelopen zestig jaar zijn Nederlanders steeds minder gaan lezen. Ruim vóór het digitale tijdperk, in 1955, trokken we ons wekelijks gemiddeld 2,4 uur terug met een boek. Anno 2016 was daar nog maar een derde van over: 0,8 uur. Digitale media gingen er met de tijd vandoor: de tv kost inmiddels 14,1 uur per week, sociale media en ander internetgebruik zo'n 3,5 uur.

Het teruglopen van de leesduur wordt vooral veroorzaakt doordat steeds meer mensen - zeven op de tien - vrijwel geen boek meer aanraken. Maar er is een lichtpuntje: drie op de tien mensen lezen dus nog wel, en zij steken er volgens het SCP nog evenveel tijd in als voorheen, gemiddeld 2,8 uur per week. Volgens een onderzoek uit 2015, met een andere meetmethode, halen boekenlezers elke dag zelfs gemiddeld één uur en 21 minuten.

Er is blijkbaar zoiets als een harde kern van fanatieke lezers. Die bestaat voornamelijk uit ouderen, vrouwen en hoogopgeleiden. Zij hebben de tijd, de interesse en het benodigde intellect om zich in boeken te verdiepen. Dat ouderen veel lezen, valt ook te verklaren doordat zij zijn opgegroeid in een kaal medialandschap waarin boeken de centrale spil vormden. Mensen blijven in hoge mate trouw aan de media uit hun jeugd.

Maar ook onder jongeren ziet het SCP fervente lezers. Het rapport 'Media: Tijd in beeld' (2015) schetst dat in 2013 nog altijd 9 procent van de 13- tot 19-jarigen dagelijks een boek las, gemiddeld zelfs een uur en drie kwartier - dat is langer dan hun ouders, en bijna net zo lang als 65-plussers. Deze lezende jongeren vormen misschien een elite, maar je kunt hun bestaan ook hoopgevend noemen, tussen alle rampberichten over ontlezing.

Wat beweegt lezers, jong en oud, in dit tijdperk nog om zich door zoiets ouderwets als een boek te worstelen? De Stichting Lezen deed er in 2015 onderzoek naar. Veel ondervraagden, maar liefst 64 procent, gaven aan dat ze het prettig vonden om in het hoofd van een personage te kruipen. Bij liefhebbers van literatuur gold dit zelfs voor 79 procent. Ter vergelijking: van de filmkijkers of gamers wilde slechts 41 procent zich in een personage verplaatsen. Ontspanning en intellecuele ontwikkeling bleken nog een bijkomende drijfveer om boeken te lezen.

Omdat boeken juist in deze gehaaste tijd zoveel te bieden hebben, verwacht verkoper Van der Valk dat de trend van de ontlezing binnenkort gaat omslaan. "Mensen moeten tegenwoordig de hele dag bereikbaar zijn en alles op Facebook volgen. Ze worden meegesleurd in die 24-uurs beschikbaarheid. Maar volgens mij is er een tegentrend aan het ontstaan van mensen die zich afvragen: 'Willen we dit wel, worden we hier gelukkiger van?' Mijn klanten worden steeds kritischer. 'Facebook is hartstikke leuk', zeggen ze, 'maar ik heb geen zin om er drie uur per dag voor achter de pc te zitten'. Ik zeg dan: 'Geef je leven bewust een andere draai en kies voor meer verdieping en rust'."

Toen Van der Valks mobieltje anderhalf jaar geleden werd gestolen, raakte hij eerst in paniek. 'Mijn leven stort in, ik kan niets meer!', dacht hij. Maar op dag twee realiseerde hij zich dat mensen heus wel zouden langskomen als ze echt iets belangrijks te melden hadden. Toen ging de knop om. Sindsdien is hij niet meer zo vergroeid met zijn telefoon en heeft hij veel meer rust. Hij leest meer boeken, kan zich er beter op concentreren en geniet ook meer. Vooral die woensdagavond, als hij zich terugtrekt op zijn leeskamer met alle schermen op zwart, blijft een gouden greep. "Dat is de rijkste avond van de hele week."

Lees verder na onderstaande afbeelding.

Marcel Hilferink (56) uit Castricum, dienstverlening

Ik ben echt een veellezer, met zo'n honderd boeken per jaar. Meestal lees ik een boek of vijf tegelijk. Vooral literaire reisboeken vind ik mooi. Daar zit eigenlijk alles in: human interest, natuur, vreemde volkeren, andere meningen. Bij mij thuis is de boekenkast duidelijk fysiek aanwezig. De meeste vrienden hebben er geen meer. Zij lezen nauwelijks nog boeken en kijken me bedenkelijk aan als ze zien wat hier allemaal staat. Als ik vertel dat ik een boek van 400 bladzijden lees, kan ik rekenen op een diepe zucht. 'Waar haal je de tijd vandaan?', vragen ze. 'Zet de tv eens uit, dan merk je het wel', zeg ik dan.

Natuurlijk ontkom ook ik niet aan internet, maar ik probeer zo digitaalloos mogelijk te leven. Mensen twitteren zich tegenwoordig suf, alles is kort, snel en visueel. Een boek heeft voor mij veel meer charme. Het belangrijkste, vind ik, is dat het een vertragende werking heeft: je keert meer in jezelf, je wordt beschouwender. Dat zou een hoop mensen goed doen.

Lees verder na onderstaande afbeelding.

Alessandro Di Meo (31) uit Amersfoort, postbode

Ik lees elke dag, vaak 's avonds in bed. Niet alleen voor de ontspanning, maar ook omdat je er zoveel van leert. Literatuur gaat vaak over gelaagde verhoudingen tussen mensen. Dat zet je aan het denken. Zo kun je anderen beter begrijpen en ook bij jezelf dingen identificeren. Ik houd van boeken die op het scherpst van de snede zijn geschreven, zoals het werk van Leopardi, Tolstoj, Proust of Rousseau. Ik was geraakt door een passage uit 'Bekentenissen', waarin Rousseau toegeeft dat hij erop uit is een tweede pak slaag van juffrouw Lambercier te krijgen. Die eerlijkheid over zijn masochisme, waar hoor je dat verder? Het kan me ook aangrijpen als iets mooi is verwoord. Vroeger bij ons thuis was literatuur onbekend terrein. Ik kwam er pas mee in contact toen ik bevriend raakte met een boekhandelaar. Die heeft me geënthousiasmeerd, al denk ik dat er ook iets in jezelf moet zitten. Ik kijk soms tv, maar doe eigenlijk niets met Instagram of Facebook. Ik internet wel - vooral om boeken te zoeken.

Lees verder na onderstaande afbeelding.

Jantsje Post (55) uit Wijnaldum, vertaler

Ik ben opgegroeid met het dagelijkse ritueel van lezen uit de Bijbel. Dat bevordert je gevoeligheid voor taal en verhaal. Ik lees nu vooral literaire romans, zo'n twee à drie per maand. Vanwege mijn werk is het eigenlijk alleen nog Duitse en Friese literatuur. Samen met Elly Schippers heb ik onlangs 'Het achtste leven (voor Brilka)' van Nino Haratischwili uit het Duits vertaald: een groot Georgisch epos van 1248 pagina's, een schitterend boek, zeker geen straf om daar een kleine twee jaar zo intensief in te zitten. Ik moet elke dag eindigen met een boek bij de kachel. Dan lees ik een half uur in een roman waar ik echt door word meegenomen. Ik heb er een speciaal plekje voor, op de bank, naast de boekenkast. Het mooie aan lezen vind ik dat het rust en focus geeft en dat het je uit je eigen wereldje haalt. En ik kan erg genieten van een mooie stijl. Ik heb geen tv, dat scheelt. 's Avonds ga ik ook niet meer zitten surfen: na een dag werken ben ik blij als ik de laptop kan dichtklappen.

Lees verder na onderstaande afbeelding.

'We love books', een Boek over boeken

Een boek dat een lans breekt voor het boek. Jazeker, boekenliefhebbers bestaan nog. In haar onlangs verschenen fotoboek 'We love Books' portretteert Johanna Kessler (63) er ruim vijftig, in leeftijd variërend van 19 tot 101 jaar. Kessler werkte meer dan 25 jaar als psychoanalyticus. Sinds 2014 legt ze zich toe op fotografie, onder meer op de fotoacademie in Amsterdam: ze legde de liefhebbers zelf vast op beeld, te midden van hun boekencollectie.

Het idee voor het boek kwam op een grappige manier tot stand. "Een paar jaar gelegen maakte ik een serie naaktfoto's over de innige band van vrouwen met hun hond", vertelt Kessler. "Op een foto lag de vrouw voor haar boekenkast. Ik merkte dat sommige kijkers gelijk de titels van de boeken gingen lezen. Toen besefte ik: op dit moment stáán in de meeste huishoudens nog boekenkasten, maar hoe lang nog? Zo is het balletje gaan rollen."

Er wordt steeds minder van papier gelezen en meer van het scherm, boekencollecties verdwijnen steeds vaker in papiercontainers. Kessler wilde daarom een boek maken dat een lans voor het papieren boek zou breken. Zelf leest ze ook graag. Haar ouders lazen haar als kind veel voor en gaven haar met verjaardagen vaak boeken. Later had Kessler inspirerende docenten. Sinds ze intensief met fotografie en haar eigen boek bezig is, grijpt ze vooral naar boeken over fotografie en over boeken. Maar ze houdt ook van literatuur en kunstboeken.

Kessler, die onlangs een nieuwe leesclub heeft opgericht, leest zo'n twee uur per week in boeken en dagelijks zeker een uur in kranten en De Groene. Liever zou ze langer lezen, zegt ze, "maar ook ik ben onderhevig aan de digitale tijdgeest". Vaak gaat ze met een boek naar bed, maar ja, daar staat ook een televisie. Bovendien heeft ze een druk sociaal leven.

Het boek zit weliswaar in de verdrukking, maar Kesslers gesprekken met jonge boekfanaten hebben haar optimistisch gestemd: lezers vormen geen uitstervend ras. Ook nieuwe generaties zullen het boek blijven waarderen, al is er soms wel een zetje nodig. "Boudewijn Büch heeft destijds met zijn reisprogramma's veel mensen tot lezen aangezet", zegt Kessler. "We hebben weer zo iemand nodig als hij. Misschien dat het zou helpen als Floortje Dessing voortaan in elke aflevering een goed boek belicht?"

Lees ook:

- Lezen, straks kan niemand het meer
- Literatuur in tijden van big data: hoe je als lezer je eigen weg kunt blijven vinden