Movies that Matter: Fatih Akin over racisme in de heimat

Nuri heeft zijn zaken op orde. Drugshandel, dat was een vorig leven, een leven dat hij afzwoer in de gevangenis. Nu runt hij een belastingkantoortje in het centrum van Hamburg. Lieve vrouw aan zijn zijde, zoontje van vijf. Dan gaat er op een dag voor de deur van zijn kantoor, verstopt in een tas achter op een fiets, een spijkerbom af. De bom is niet persoonlijk bedoeld. Hij treft Nuri en zijn zoontje alleen omdat ze toevallig Turkse roots hebben. Lukraak, uit het niets.

Maar dat wordt pas later duidelijk in de thriller 'Aus dem Nichts' van de Duitse regisseur Fatih Akin. Eerst zoekt de politie in het Turkse drugscircuit. Nuri zou zijn teruggevallen in oude gewoontes, een indruk die wordt versterkt als er cocaïne in zijn huis wordt gevonden.

Zijn vrouw Katja (gespeeld door Diane Kruger) heeft die gekocht om haar verdriet te dempen. Katja vertelt dat ze de ochtend van de aanslag nog in het kantoor was en een vrouw die er evident niet-Turks uitzag de fiets heeft zien plaatsen. Ze omschrijft die vrouw nauwkeurig, maar de recherche doet er pas iets mee als het drugsspoor doodloopt. Uiteindelijk wordt een jong neonazi-stel aangeklaagd.

Aus dem Nichts is geïnspireerd op ware gebeurtenissen. In 2004 ging in Keulen een spijkerbom af, op een bagagerek van een fiets. De bom verwoestte een Turkse kapperszaak en verwondde 22 mensen, van wie vier ernstig. De daders kwamen uit de rechts-extremistische terreurgroep Nationaal-socialistisch Ondergrond (NSU). Die schudde Duitsland begin jaren nul op door een reeks moordaanslagen op migranten, kriskras door het land.

"Woede. Woede en angst. Dat is wat ik voelde", zegt regisseur Fatih Akin over het moment dat hij over de NSU-moordzaken hoorde. Akin is van Turkse komaf en groeide op in Hamburg. "Ik wilde mijn woede in iets constructiefs omzetten, een verhaal. Ik kon in deze film vertellen wat me al mijn hele leven bezighoudt: de vreemdelingenhaat in mijn Heimat, mijn thuis, Duitsland."

Wat zegt de NSU-zaak over Duitsland?

"Die moorden, dat was voor mij niet verrassend. Het was niet zo dat ik toen pas besefte wat er aan de hand is. Als 19-jarige had ik zelf al eens een film bedacht die lijkt op Aus dem Nichts. Ik voel me Duits, het Duits was de eerste taal die ik hoorde.

"Maar tegen de tijd dat je als jongen met Turkse ouders acht of negen jaar oud bent, ontdek je dat er krachten in dit land zijn die je willen doden, alleen omdat je donkere haren hebt. Dat is een schok, een trauma, een doorn die je steekt, je hele leven lang."

"Het grootste schandaal van het NSU-verhaal is dat de slachtoffers tien jaar lang als daders werden gezien. Alleen omdat ze buitenlanders waren: het moesten en zouden Turken zijn die het hadden gedaan. De politie bleef zoeken naar daders in het criminele Turkse circuit. Die criminalisering van de slachtoffers is even erg als de moorden zelf: op de fysieke moord volgde de reputatiemoord.

"Daar komt nog iets bij. Het is bekend dat de Duitse staat op een of andere manier betrokken was bij de aanslagen. Bij een van de moorden, in Kassel, was een lid van de geheime dienst aanwezig, maar hij zei niets te hebben gezien. De dag nadat een van de hoofdverdachten, Beate Zschäpe, werd aangehouden, zijn er bij de politie allemaal documenten verdwenen. Maar dat speelt geen rol in het proces dat nu loopt."

Omdat men deze betrokkenheid niet kan bewijzen?

"Niet wil bewijzen. Men heeft de sporen uitgewist."

Wat wilt u met uw film bereiken?

"Als je heel precies kijkt, is dit natuurlijk geen film over de NSU. Het is een fictief verhaal. Het echte verhaal over de NSU is ook nog niet tot het einde verteld, er is nog steeds geen uitspraak. Bij het schrijven van het scenario had ik verwacht dat de rechters eerder klaar zouden zijn dan ik.

"Ik heb niet de ambitie alles over de zaak te vertellen, mijn ambitie is bescheidener: ik wil bereiken dat het publiek überhaupt gevoelig wordt voor het thema racisme. De meeste Duitsers interesseert de hele NSU-zaak niets. Er is te weinig aandacht voor, ook omdat het proces zo lang duurt. In het eerste jaar haalde het de voorpagina's, maar nu, in het vijfde jaar, niet meer."

Uw film bestrijkt veel genres tegelijk: hij begint als melodrama, wordt dan een gerechtelijk drama, en mondt uit in een thriller over wraak. Wat is de rode draad?

"Wat alles met elkaar verbindt, is de hoofdpersoon, Katja. Ik toon alle kleurschakeringen van haar verdriet, ik volg haar denkstappen tijdens en na het proces. De film draait om Katja's wens naar zielerust. Niet eens zozeer naar gerechtigheid, maar naar vrede. Daar gaat het eigenlijk om."

Katja worstelt met de vraag of ze het heft in eigen hand moet nemen, of ze zelf rechter moet spelen.

"Haar gevoel voor gerechtigheid is individueel en emotioneel. Dat botst met het rechtelijke systeem, want dat is juist zakelijk en rationeel - waarschijnlijk terecht. Maar die botsing fascineert me, daar zit drama in. Misschien wilde ik ook een waarschuwing geven. Ik maak me zorgen over het grote aantal aanslagen vanuit rechts-extremistische hoek in Duitsland. Als mensen het gevoel krijgen dat de rechtsstaat hen niet beschermt, dan kan ik me voorstellen dat ze op een gegeven moment zelf gaan terugslaan. Dat is niet iets wat ik wens. Maar geweld lokt geweld uit, dat laat mijn film zien."

Katja is een witte vrouw, van Duitse komaf. U kreeg daar veel kritiek over. Een film over racisme en de hoofdpersoon is een blondine. Waarom koos u daarvoor?

"Deze vraag zelf is racistisch. Waarom kan een witte vrouw niet het slachtoffer van racisme zijn? Het punt is juist dat iedereen in deze zaak Duits is. De daders, de slachtoffers, de aanklagers, de politie. U maakt nu onderscheid naar afkomst, niet ik."

Ik las dat u verklaarde voor een witte hoofdpersoon te hebben gekozen om een groter publiek te bereiken.

"Dat heb ik nooit gezegd, dat is volslagen onzin."

Critici vinden de film ook te weinig analyserend: uw focus geldt exclusief het slachtoffer. Zo leer je niets over de motieven van de daders of over rechtsextremisme in Duitsland.

"Mijn film wordt over de hele wereld gezien en raakt mensen, juist omdat hij zo universeel is. Een film is geen kopie van de werkelijkheid, maar een allegorie, een vergelijking. Als de critici dat niet begrijpen, zijn het cinematografische analfabeten. Ik wilde geen film over de NSU maken. Dan was het een documentaire geworden.

"Toen ik begon, zeiden vrienden tegen me: doe het niet. Maak die film niet, want daar kijkt niemand naar. Niemand wil iets over de NSU horen, en zeker niet in de bioscoop. Toen heb ik gedacht: welke narratieve trucs kan ik uithalen om ze toch de zaal in te lokken? Ik smokkel de ongemakkelijke boodschap via een menselijk drama naar binnen."

Het Movies that Matter-festival duurt van 23 tot 31 maart en vindt plaats in Den Haag. 

Op zaterdag  24 maart gaat Trouw-redacteur Frank Straver in gesprek met regisseur Filip Antoni Malinowski over diens klimaatfilm Guardians of the Earth. Hierna is Aus Dem Nichts te zien, met aansluitend een een vraaggesprek met strafrechtadvocaat Bart Stapert onder leiding van filmcriticus Remke de Lange. Deze twee films zijn exclusief voor Trouw-abonnee's te bezoeken. Zie voor meer informatie: Trouw.nl/exclusief. 

Fatih Akin (1973) is van Turkse komaf en groeide op in Hamburg. Bekend werd hij door zijn film 'Gegen die Wand' (2004), waarin hij het leven van Turkse Duitsers in Hamburg volgt. Akin richtte zijn eigen productiehuis op en schuwt de grote, zware onderwerpen niet. In 2014 bracht hij de film 'The Cut' uit over de Armeense genocide, wat hem in Turkse kringen op doodsbedreigingen kwam te staan. Commercieel werd de film een flop. Met 'Aus dem Nichts' oogst hij succes: de film trekt in Amerika en in Duitsland volle zalen, hij won er een Golden Globe mee maar geen nominatie voor een Oscar.

Negen moorden door neonazi's

Tussen 2000 en 2006 vermoordde de Nationaal-socialistische Ondergrond (NSU) acht Turken en een Griek, meest ondernemers. Ook een Duitse politieagente kwam om. De moorden vonden in heel Duitsland plaats, in Rostock, München, Dortmund, Neurenberg, Kassel en Heilbronn. De slachtoffers werden meestal tijdens hun werk met telkens hetzelfde pistool geëxecuteerd. In Keulen gingen twee keer spijkerbommen af in het hart van de Turkse wijk. Enige gemene deler van alle slachtoffers: hun buitenlandse origine. Geheime diensten, politie-eenheden en rechercheteams slaagden er jarenlang niet in om de NSU-moorden op te lossen. De diensten weigerden aan racisme te denken. Pas in 2011 werd duidelijk dat neonazi's uit de oostelijke deelstaat Thüringen erachter zaten. Dat schokte Duitsland. Er kwam kritiek op de betrokken opsporingsdiensten: werd de daders de hand boven het hoofd gehouden, was er ook bij politie en recherche sprake van racisme? Er kwam een parlementair onderzoek, er rolden politieke koppen en in 2013 begon een monsterproces tegen een van de hoofdverdachten, Beate Zschäpe, en vier helpers. De twee andere hoofdverdachten pleegden in 2011 zelfmoord. Het proces loopt nog. De uitspraak wordt dit jaar verwacht.