Briljant en gedreven door machtshonger

Wat bezielt de machtigste man van Polen? Recht en Rechtvaardigheid (PiS), de partij van Jaroslaw Kaczynski, vertimmert in nachtelijke parlementaire zittingen de rechtspraak. De oppositie schreeuwt moord en brand. Brussel waarschuwt Warschau de scheiding der machten niet te vernietigen.

De reactie van de 68-jarige partijvoorzitter Kaczynski, die achter de schermen het kabinet aanstuurt, is tekenend. De machten die Polen bedreigen, zijn niet gediend van eerlijke rechtspraak, zei de witharige voorzitter in een televisie-interview. Zij „hebben er belang bij dat Polen verder uitgebuit kan worden”.

Bitter wantrouwen en vijanddenken kenmerken de politicus Kaczynski, geboren in een land dat historisch verdeeld werd door buitenlandse grootmachten. Ze lieten ook hun sporen na op het individu Kaczynski, vooral sinds de dood van zijn eeneiige tweelingbroer Lech.

Jeugdfilm

In 1962 speelden de broertjes in een jeugdfilm waarin ze samen de maan stalen. Een decennium geleden regeerden president Lech en premier Jaroslaw het land. In 2010 kwamen Lech en zijn vrouw samen met 94 andere Poolse notabelen om in een vliegtuigcrash bij het Russische Smolensk.

„Veeg je verraderlijke smoelen niet af met de naam van mijn broer zaliger!”, brulde Kaczynski deze week met vertrokken gezicht naar oppositieleden in het Poolse parlement. Die hadden gezegd dat zijn broer zich nooit zou vergrijpen aan de Poolse rechtsstaat, zoals Jaroslaw. Wetsvoorstellen om het Hooggerechtshof en een orgaan dat rechters selecteert te bevolken met politieke benoemingen, betekenen volgens de oppositie het einde van de rechtsstaat. Eerder belandden het Openbaar Ministerie, het grondwettelijke tribunaal, het leger en de publieke media al onder controle van de regeringspartij.

De ‘praeses’, zoals zijn volgelingen Kaczynski eerbiedig noemen, liet zijn vuist neerdalen op het spreekgestoelte: „Jullie hebben hem vermoord, jullie zijn uitschot.” Jaroslaw houdt de liberale oppositie – in het bijzonder voormalig premier Donald Tusk die nu voorzitter is van de Europese Raad – „moreel verantwoordelijk” voor de dood van Lech. In zijn entourage doen theorieën de ronde over een aanslag. Tusk, gezicht van de EU en de oppositie in Polen, zou betrokken zijn bij het toedekken van de ware toedracht.

Vorig jaar liet Jaroslaw Kaczynski het lichaam van zijn broer opgraven, omdat hij een complot vermoedt: Brengt opgraving Kaczynski helderheid over vliegramp Smolensk?

Ontaarde elite

De vermeende samenzwering rond Smolensk is voor Kaczynski een van de vele symptomen van de pathologie die Polen aanvreet. De natie moet zich ontworstelen aan een ontaarde elite, die onder een hoedje speelt met antikatholieke cultuurimperialisten en buitenlandse kapitalisten die profiteren van Polen.

Kaczynski, door vriend en vijand omschreven als ‘intelligent’, ‘briljant’ of ‘gewiekst’, wil een „reformatie”, zei hij begin vorig jaar tegen de Financial Times. „Door de aard van de verandering zal dit uitdraaien op conflict.” Rechtbanken spelen een sleutelrol: zij zijn volgens Kaczynski de corrupte „voortzetting” van hun communistische voorlopers.

Voor zijn aanhang is zijn harde retoriek tegen geldbeluste elites geloofwaardig. De vrijgezel Kaczynski woont met zijn twee katten in een onopvallend huis in Warschau, houdt van eenvoudige Poolse maaltijden en bezat tot 2009 geen bankrekening. Hij taalt niet naar geld – maar, zeggen critici, wel naar macht en eer. „Ik zou de gepensioneerde redder van de natie willen zijn,” zo keek hij in een interview in 1994 vooruit naar zijn toekomst. „Het liefst wil ik chef zijn, sterk, invloedrijk, en samen of alleen een regering formeren”.

Die brandende ambitie voedt de ongerustheid over de nieuwe wetten. Een loyaal Hooggerechtshof kan in het ergste geval betwiste verkiezingsuitslagen legitimeren. In de meest duistere voorspellingen wordt justitie straks een instrument bij een politieke wraakoefening.

Lees ook de reportage over de protesten van afgelopen week: ‘Polen lijkt dictatuur te worden’

Tusk beschuldigde PiS in april al van een „politieke heksenjacht”. Het OM had hem in Warschau ontboden als getuige in een zaak over een vermeend complot tussen de Poolse inlichtingendiensten en Rusland. Een poging om de naam van Kaczynski’s grootste rivaal te verbinden met schandaal? Kaczynski ontkende.

Ondergeschikten kleineren

En toch: zijn diagnose van het Poolse probleem valt opvallend vaak samen met persoonlijke animositeit tegenover voormalige makkers in de anticommunistische vakbond Solidariteit. Mannen die nog meer dan hij hun stempel drukten op het nieuwe Polen: Tusk, maar ook Nobelprijswinnaar Lech Walesa. President Walesa ontsloeg Kaczynski in 1991 als stafchef, het begin van een lang verblijf in de oppositie. Vandaag doet PiS nog steeds alles om de banden van Walesa met de communistische geheime diensten te benadrukken.

Ook binnen PiS heeft hij velen „kapotgemaakt”, zegt sociologe Jadwiga Staniszkis, een partij-ingewijde die Jaroslaw kent sinds de jaren zeventig. De praeses heeft de reputatie ondergeschikten te manipuleren en kleineren. „Hij is alleen in staat mensen te vertrouwen die zwak en afhankelijk zijn.” Zij stemde in 2015 op PiS, maar is inmiddels kritisch over de ontmanteling van de rechtsstaat, het ombouwen van de publieke omroep tot propagandamachine en de eindeloze intriges. „Kaczynski is anticommunistisch, maar in zekere zin is hij ook een product van het communisme.”

Lees ook: Polen holt zijn democratie uit, wat kan de EU doen?

Het zijn historische vergelijkingen die Kaczynski in interviews routineus weglacht. In zijn bescheiden werkkamer in een flets kantoorgebouw in Warschau staat een buste van maarschalk Jozef Pilsudski: de man die Polen in 1918 naar onafhankelijkheid leidde, maar in 1926 een coup pleegde uit vermoeidheid met de parlementaire democratie. Kaczynski is naar eigen zeggen geboeid door denkers als Carl Schmitt en Machiavelli: zij beschrijven politiek als machtsspel, vaak gedomineerd door wrede confrontatie.

Het politieke theater beheerst zijn eenzame dagen. In 2013 stierf zijn moeder. Zij lag bij de dood van Lech in 2010 in het ziekenhuis. Om het treurige nieuws te verzwijgen, vervalste Kaczynski volgens biograaf Michal Krzymowski haar krant. De uitbarsting van de IJslandse vulkaan Eyjafjallajökull had Lechs reis richting huis vertraagd, meldde een bericht, verzonnen door haar overgebleven zoon.

Voor Jaroslaw laat in de nacht naar bed gaat, kijkt hij politieke praatprogramma’s en sport. Rodeo heeft zijn voorkeur, vertelde Kaczynski aan Poolse media. Mannen die zich vastklampen aan wild dansende stieren: „Het vermaakt me enorm.”