Kan design vluchtelingen helpen?
Een lantaarn op zonne-energie of een regenjas die een tent kan worden. Een expositie in Amsterdam toont ontwerpen gemaakt voor en door vluchtelingen.
Een etalagepop met een babypop op zijn buik staat opgesteld in een achterafzaaltje van het Stedelijk Museum in Amsterdam. De draagzak is gemaakt van een waterafstotende lap stof die omgetoverd kan worden tot rugzak, mitella of hangmat. Verderop is een rode tent opgezet die in een handomdraai transformeert tot regenjas. Een praktische oplossing of een utopisch vergezicht? Het is deze vraag die het museum wil opwerpen door heel diverse ontwerpen te tonen die mensen kunnen helpen tijdens hun vlucht, in een opvangkamp of azc.
Oplossing of utopisch vergezicht? De enigen die dat kunnen zeggen, zijn de mensen die de tocht hebben gemaakt.
In een donker gemaakte ruimte kunnen bezoekers hun hoofd in zwarte kubussen steken. Binnenin zijn 'lichtpuntjes' te zien, hulpmiddelen die van pas kunnen komen tijdens de vlucht: een route-app, vertaalkaartjes, een uitvouwbare lantaarn met zonnepaneel. "In zo'n kubus word je niet afgeleid, voel je je even geïsoleerd. Daardoor kun je je beter inleven in de mensen die moeten vluchten", zegt Michael Barchini die samen met Mary Farwy de tentoonstelling inrichtte. "De reis is het moeilijkste deel, daarom hebben we deze ruimte zwart gemaakt."
Tekst loopt door na afbeelding.
Inleven
De gevaarlijke tocht over zee is de architecten Barchini en Farwy bespaard gebleven toen zij in 2013 de oorlog in Syrië ontvluchtten. Wel hoorden ze vreselijke verhalen van vrienden en familie. "Maar je echt in hun situatie verplaatsen is moeilijk", zegt Farwy. "Ik herinner mij dat er veel Irakezen naar Syrië vluchtten toen het daar nog vrede was. Ik had erg met hen te doen. Maar pas toen mijn eigen land in oorlog was, kon ik mij in hen inleven. Hoe je het ook probeert, als je het niet zelf hebt ervaren, kun je het ook niet voelen."
Bijvoorbeeld hoe het voelt als je voortdurend het etiket 'vluchteling' opgeplakt krijgt. "Ik zie mijzelf in eerste plaats als architect, als persoon met een bepaald karakter, in plaats van een bepaalde status die ik door omstandigheden heb." Daarom is Farwy's favoriete ontwerp op de tentoonstelling een tekstverwerkingsprogramma waarbij het woord 'vluchteling' automatisch wordt vervangen door het woord 'mens'. Ze duikt enthousiast met haar hoofd een van de kubussen in om het programma te laten zien. "Wat mij betreft is dat de belangrijkste boodschap. We hebben het over 'mensen', dat mogen we echt niet vergeten."
In een azc voelen veel mensen zich niet thuis omdat de ruimtes zo onpersoonlijk zijn.
Om dezelfde reden moeten de architecten allebei weinig hebben van de stickers ontworpen door een Amerikaanse designer. 'Vluchtelingen welkom' staat erop. De sticker kan op etalageruiten van winkels en bedrijven die een verwelkomende omgeving voor vluchtelingen willen uitdragen geplakt worden. Vast goed bedoeld, zegt Barchini, maar "dit zie ik niet als een oplossing, maar als een label. En ik haat labels. Ik heb geen sticker op de deur van een winkel nodig om het gevoel te hebben dat ik naar binnen mag."
Tekst loopt door na afbeelding.
Ook de Syrische kunstenares Yara Said signaleert stigmatisering van vluchtelingen. Zo ergert ze zich aan de foto's en filmpjes van volgepakte boten die te pas en te onpas opduiken, vertelt ze op een seminar ter gelegenheid van de tentoonstelling. "Niemand die erbij stil lijkt te staan hoe traumatiserend het is om die beelden steeds opnieuw te moeten zien." Zelf maakte ze ook de overtocht van Griekenland naar Turkije. "Je komt nat aan, onder de modder en je voelt je ellendig. Niemand die vraagt of je foto gepubliceerd mag worden." Said wilde er een krachtig symbool tegenover stellen. Ze ontwierp een feloranje vlag onderbroken door een zwarte streep, geïnspireerd op zwemvesten. Een groep gevluchte atleten droeg de vlag vorig jaar toen ze aan de Olympische Spelen deelnam.
Tegenover de oranje 'refugee nation flag', die bezoekers om hun schouders kunnen draperen voor de foto, hangen felgroene pictogrammen. Ze zijn bedoeld om mensen snel wegwijs te maken als ze net gearriveerd zijn in een vluchtelingenkamp of azc. Een mannetje met een stethoscoop met een kruis en halve maan erboven leidt naar de arts, een bal met een beer naar de kinderspeelplaats. Ook hangt er een pictogram waarop een man gehurkt op een toiletpot staat, met een kruis erdoor heen om aan te geven dat deze houding niet de bedoeling is.
Tekst loopt door na afbeelding.
Kluisje
Farwy en Barchini brachten zelf heel wat dagen in het azc door. "We hadden er veel afspraken, bijvoorbeeld met de IND", zegt Barchini. "Gelukkig hoefden wij er niet te overnachten omdat we al vrienden in Amsterdam hadden bij wie we konden logeren." Nuttig vindt hij het stalen kluisje dat staat opgesteld en dat aan een stapelbed kan worden bevestigd. "Dan hoeven bewoners niet steeds hun waardevolle spullen mee te nemen." Vooral aan het ontwerp van opvangcentra zelf is nog een wereld te winnen, vinden beide architecten. Enthousiast zijn ze over het idee van een flexibele tijdelijke constructie bedacht door een paar Britse studenten. Met het ontwerp kunnen vluchtelingen in een leegstaande ruimte, bijvoorbeeld een fabriek, in korte tijd zelf verschillende ruimten creëren naar eigen smaak. "In een opvangkamp of azc voelen veel mensen zich niet thuis omdat de ruimtes zo onpersoonlijk zijn", zegt Farwy. "Met dit ontwerp leef je niet in een ruimte die je er de hele dag aan herinnert dat je een vluchteling bent."
Het stalen kluisje voor persoonlijke spullen kan aan een stapelbed in een azc worden bevestigd.
Designers mogen dan af en toe de plank misslaan als het om vluchtelingen gaat, volgens Barchini doen ze wel "hun best om met oplossingen te komen. Of de ontwerpen bruikbaar zijn of niet, daar kun je over discussiëren." De tentoonstelling pretendeert ook niet antwoorden te geven, maar eerder het debat aan te zwengelen. "Achter de titel staat niet voor niets een vraagteken: praktische oplossing of utopisch vergezicht? De enigen die daar echt een antwoord op kunnen geven zijn de mensen die de zware tocht over zee hebben gemaakt, die dagen door het bos moesten lopen en gedwongen waren om in de open lucht te slapen."
Tekst loopt door na afbeelding.
Huisje dat in een mum van tijd staat
"Het blijft een raar gevoel om ons product in een museum te zien terwijl het op hetzelfde moment elders in de wereld als onderdak wordt gebruikt", zegt Märta Terne. Het huisje dat haar organisatie Better Shelter ontwierp was eerder ook al in het Moma in New York te zien. "Het is een tijdelijk onderkomen, maar moet permanent voelen." Het vervangt de tent in vluchtelingenkampen en kan op locatie in een paar uur gemonteerd worden. Het huisje bestaat uit losse onderdelen die vervangen kunnen worden als ze stuk zijn.
Bij het ontwerp heeft Better Shelter goed geluisterd naar Somalische vluchtelingen die jarenlang in het opvangkamp Dadaab in Kenia woonden, zegt Terne. "Uit die sessies kwam bijvoorbeeld het idee om een lamp in te bouwen met een zonnepaneel zodat bewoners meer aan hun avond hebben." Vluchtelingen zouden nog meer betrokken moeten worden bij de ontwerpen die voor hen bedoeld zijn, vindt Terne. "Bijvoorbeeld als designers. Nu wordt vooral door westerse ogen gekeken wat mooi of lelijk is."
De tentoonstelling 'Oplossing of Utopie? Ontwerpen voor vluchtelingen' is te zien tot 3 september in het Stedelijk Museum in Amsterdam. Een deel van de tentoonstelling is ook te zien op het terrein van creatieve broedplaats Lola Lik bij het asielzoekerscentrum in de oude Bijlmerbajes in Amsterdam.
