Oud hout brengt leven in de Maas

Lithoijen

Hee, daar ligt een dode boom in het water, met kluit en al. En verderop nog drie. De laatste lijkt vanuit de verte zelfs rechtop te staan, maar dat is verbeelding. Ook deze populier ligt overdwars, het is een enorme zijtak die omhoogsteekt uit het water.

Wandelaars langs de Maas tussen Oijen en Lithoijen zullen zich misschien afvragen: wat doen die dode bomen in het water? Het antwoord: dat is nieuw beleid van Rijkswaterstaat om de biologische waterkwaliteit te verbeteren. Want dood hout hoort van nature thuis in de Nederlandse rivieren. Het is het leefgebied van diverse soorten insecten en vissen.

‘We hebben de afgelopen decennia van onze rivieren een soort snelwegen van water gemaakt’, vertelt Margriet Schoor, ecoloog bij Rijkswaterstaat. ‘Dat was goed voor de scheepvaart en een snelle afvoer van water, maar slecht voor het planten- en dierenleven. Als je in zo’n kale bak als vis een roofvis tegenkomt, dan heb je pech gehad. Je hebt geen schijn van kans. Nu kan zo’n vis zich verschuilen tussen de wortels en takken.’

boomriffen

Bomen in het water vormen tevens ‘een koraal’ voor ongewervelde diertjes in het water. Ze worden door Rijkswaterstaat daarom ook wel ‘boomriffen’ genoemd. Al snel krioelt het van het leven op en rond zulke boomriffen. Ze trekken ongewervelde beestjes aan die nauwelijks met het blote oog te zien zijn, zoals kokerjufferlarven, vlokreeftjes en eendagsvliegen.

In een nevengeul en een oude zijarm van de Maas zijn in totaal achttien bomen in het water gekieperd, op veilige afstand van de vaargeul voor schepen. Ze zijn wel met een anker en ketting aan de bodem verankerd, om te voorkomen dat ze bij hoogwater op drift raken en een gevaar voor de scheepvaart kunnen vormen.

De dode bomen zijn onderdeel van het natuurgebied Hemelrijkse Waard, dat maandag officieel is geopend. Sinds januari 2015 is hier een 3 kilometer lange nevengeul langs de Maas ­gegraven, evenals een ruig landschap van ruggen, geulen en zandplaten. Voorheen was dit landbouwgebied: mais en gras. Het natuurgebied van 225 hectare (450 voetbalvelden) is ­bedoeld om het rivierwater meer ruimte te geven en ongewenste overstromingen elders te voorkomen.

project Rivierhout

Ecoloog Schoor is een van de initiatiefnemers van het project Rivierhout, dat ruim drie jaar geleden binnen Rijkswaterstaat werd opgestart. De eerste boom verdween eind december 2013 langs de Lek bij Everdingen in het water. Sindsdien zijn op meer plaatsen in Lek, Nederrijn, Waal, IJssel en Maas bomen te water gelaten. De Hemelrijkse Waard, in de gemeente Oss, spant de kroon met achttien bomen.

In 2014 is eens een dode boom in de Nederrijn bij Maurik na vier maanden weer uit het water gevist om te kijken wat het effect op de biodiversiteit was.

Dat bleek verbluffend: al na enkele maanden was de boom overdekt met draadalgen en kiezelwier. Het leek wel een oud zeewrak dat uit het water werd getild.

Op de boom werden vijftien soorten ongewervelden gevonden die al decennialang niet meer in de Nederlandse rivieren voorkwamen, waaronder kokerjuffers en dansmuggen. ‘Vooral de vondst van een bijzondere soort kokerjufferlarven, de brachycentrus subnubilus, was spectaculair’, aldus Schoor. ‘Dat beestje is sinds 1875 niet meer in de grote rivieren aangetroffen. Het komt alleen in sommige beken voor.’

Zo’n boom in het water fungeert als een soort klittenband: insectenlarven, kreeftachtigen, driehoeksmosselen en andere beestjes die met het water meekomen uit Duitsland, hechten zich aan het hout in plaats van door te spoelen richting Noordzee. Ze filteren het water (door zwevende algen te eten) of zijn zelf voer voor vissen en vogels.

‘Er komt meer variatie en biodiversiteit in het water’, zegt Schoor. Dat is ook goed tegen de opmars van de ‘exoten’ die sinds de jaren negentig door het Main-Donaukanaal zelfs vanuit de Kaspische Zee onze wateren bestormen, zoals de slijkgarnaal. ‘De inheemse soorten krijgen meer kans.’

De boomriffen zijn een maatregel om te kunnen voldoen aan de Europese Kaderrichtlijn Water, waarmee Nederland zich heeft verplicht in 2027 de biodiversiteit in de rivieren te hebben opgekrikt. ‘Jac Thijsse, de schrijver en natuurbeschermer, waarschuwde in zijn tijd al: we trekken onze rivieren te recht, we halen de kronkels eruit, waardoor het water te snel stroomt en het leven verdwijnt’, aldus Schoor.

Ook boswachter Lianne Schröder is enthousiast over het dodebomenproject. Ze doet namens Natuurmonumenten het beheer over het Maasgebied van Ravenstein naar Waalwijk. ‘Ik heb mijn snorkelset al aangeschaft’, zegt Schröder. ‘Ik ga over een tijdje snorkelen om te kijken wat daar allemaal onder water gebeurt. Daar ben ik heel nieuwsgierig naar.’ <